Արցախ-Դալտոն Բունիաթյանին ճանաչում էի 1988-ից, սակայն նրա հետ մտերմացա 1996 թ., երբ բնակության տեղափոխվեցի Արցախի Քաշաթաղի շրջանի Բերձոր քաղաք։ Արցախը գլխավորում էր շրջանային բուժմիավորումը։ Ծանոթացանք, եւ նա ինձ համար կա որպես մեր օրերի լավագույն հայերից մեկը։ Գրեթե 10 տարի է՝ Արցախը մեզ հետ իր երկնային կյանքով է։ Կենսասեր ու բարի մարդը վախճանվեց ծանր հիվանդությունից` 2012 թ. հուլիսի 18-ին։
Ծնվել է 1939 թ. մարտի 2-ին Արցախի Մարտակերտի շրջանի Մեծ շեն գյուղում, սակայն 1950 թ. նրանց ընտանիքը տեղափոխվել է ՀԽՍՀ Հոկտեմբերյան քաղաք։ 1956 թ. ավարտել է տեղի թիվ 2 միջնակարգ դպրոցը, 1959-65 թթ. ուսանել է Երեւանի բժշկական ինստիտուտի բուժական բաժնում։ 1965-68 թթ. աշխատել է Ռուսաստանի Ցելինոգրադի քաղաքային հիվանդանոցում՝ վիրաբույժ։ Հայաստան վերադառնալուց հետո աշխատել է Լենինականի երկաթգծի հիվանդանոցում, իսկ 1968-ին աշխատանքի է անցել Աբովյանի շրջանային հիվանդանոցում։ 1988-ից Արցախյան շարժման Աբովյան քաղաքի ակտիվ անդամներից էր։ Բժիշկ ու հասարակական գործիչ, գրող ու ազատամարտիկ, նժդեհյան ուսմունքի հետեւորդ, բարի ու խորհրդատու հային Արցախում, Հայաստանի Հանրապետությունում շատերն էին ճանաչում ու սիրում, հատկապես՝ ազատամարտի մասնակիցները։
5 տարի առաջ, երբ Բերձորում նշում էինք Արցախ Բունիաթյանի ծննդյան տարեդարձը, նրա ընկեր Արին-Վոլոդյա Գալստյանն այսպես բնութագրեց հոբելյարին. «Մեր ժամանակի հայրենապաշտ Հայի կենսագրականը կարդալ՝ կնշանակի ամենուր հանդիպել Նժդեհ, Արցախյան շարժում, պատերազմ, հաղթանակ, զինվոր, մահապարտ եւ նման հասկացությունների»։ 1982 թ. նվիրյալ հայրենասերների մի խումբ՝ Վարագ Առաքելյան, Արցախ-Դալտոն Բունիաթյան, Ժորա Բարսեղյան, Գարեգին Մխիթարյան…, կազմակերպում են Նժդեհի մասունքների տեղափոխումը Վլադիմիր քաղաքից։ Այն իրականացվում է Զորավարի թոռնուհու՝ դերասանուհի Գոհարի ամուսին Պավել Անանյանի կողմից։ Այս մասին իմացել են քչերը։ Որոշ ժամանակ Նժդեհի մասունքները պահելուց հետո 1983 թ. ամփոփել են Սպիտակավոր եկեղեցու մուտքի մոտ։ Իսկ մի ողը նույն թվի հոկտեմբերի 6-ին ամփոփել են Սյունիքի հրաշք լեռան՝ Խուստուփի լանջին։ Նժդեհի պատգամն է եղել՝ հանգչել այս լեռան վրա։
Բերձորում բնակվելու տարիներին բախտ եմ ունեցել նույն խմբից ողջ մնացածների՝ Արցախի, Գարեգինի, Ժորայի, Պավելի, Քաշաթաղի շրջվարչակազմի նախկին ղեկավար Ալեքսան Հակոբյանի, գրող Հրաչյա Մաթեւոսյան-Հրաչօյի եւ այլոց հետ այցելել Սպիտակավոր ու Խուստուփ։ Պատմում էին, թե ինչպես են գիշերով Զորավարի նշխարները հանձնել մայր հողին։ «Եթե չեկա, ուրեմն չկամ»՝ Նժդեհի խոսքն են արել իրենց երդումը, եւ յուրաքանչյուր տարի՝ հունիսի կեսերին, այցելում էին Սպիտակավոր, իսկ հոկտեմբերի 6-7-ը՝ Խուստուփ։ Մի անգամ Խուստուփում Արցախ Բունիաթյանը պատմեց. «Գիշերով թաղեցինք Նժդեհի մասունքն այս վայրում, որն արդեն ուխտավայր է մեզ համար։ Հայր Աթանաս վարդապետը շարականներ էր երգում, եւ նրա ձայնը տարածվել էր լեռնալանջով մեկ»։ Աթանաս վարդապետը նույնպես երկար ժամանակ բնակվեց Բերձորում եւ Քաշաթաղի հոգեւոր հովիվն էր։ Այսօր նոսրացել է այս խումբը, սակայն ուխտավայր այցելողների թիվն ավելացել է։ Ա. Բունիաթյանի «Նժդեհի վերադարձը» (Զորավարի աճյունը Հայաստան տեղափոխելու պատմությունից) գիրքը հրատարակվել է Երեւանում 1999 թ., վերահրատարակվել 2011-ին։
Արցախի կինը՝ երջանկահիշատակ Սոնա Հովեյանը, ով երկար տարիներ տնօրինում էր Բերձորի քաղաքային գրադարանը, պատմում էր, թե ինչպես ամուսինն ստացավ Արցախ անունը։ Էջմիածնում՝ եկեղեցում, Վարագ Առաքելյանի կնքահայրությամբ Դալտոնը դարձել է Արցախ։ Ամուսնության ողջ տարիների ընթացքում երեք դուստրերի մայրը եղել է նեցուկ ամուսնուն։ Պատերազմի օրերին Արցախի մոր ու դուստրերի հետ տարիներ շարունակ սպասել են բժշկի վերադարձին։ Մեկ-մեկ ինքն է գնացել Արցախ։ Հեշտ չի եղել նաեւ բերձորյան կյանքը: Սիրով էր աշխատում՝ հրապարակելու Արցախի օրագիրը՝ գրված պատերազմի տարիներին։ 1992 թ. սկզբից մինչեւ 1995 թ. նոյեմբեր բժիշկը ծառայել է Մարտակերտի դաշտային հոսպիտալում՝ վիրաբույժ։ Մասնակցել է մարտական գործողությունների եւ այդ ողջ շրջանում օրագիր է պահել, գրի առել ամեն մանրուք։ Տարիներ անց նույն օրագիրը դարձավ Ա. Բունիաթյանի գրական ժառանգության հարուստ ու թանկ նյութը։ «Արյունոտ օրեր» գիրքը տպագրվեց 8 հատորով, մի քանի տարվա ընթացքում՝ տարբեր ենթավերնագրերով։ Վերջին 2-3 հատորների վրա աշխատել եմ։ «Հուշապատումը» լույս տեսավ հեղինակի վախճանվելուց հետո։ Այս գրքում ներկայացված է 1994 թ. մայիս ամիսը, երբ ընթանում էին կատաղի մարտեր, այնուհետեւ տիրեց խաղաղություն։ Սակայն մարդկանց հոգիներում պայքար ու պատերազմ էր։ Ներկայացնում է հարյուրավոր ազատամարտիկների։ Տուն վերադարձած մարտակերտցիները նույնպես խնդիրներ ունեն, շատերը՝ առողջական, ու դիմում են բժշկի։ Գրքի հերոսներն իրական մարդիկ են՝ չփոխված անուններով։
Ընթերցելով գիրքը՝ շատերը կհանդիպեն իրենց բարեկամին ու ծանոթին, ընկերոջը։ Նույն հերոսներից շատերին է փրկել բժիշկը, բուժել, տվել բարի խորհուրդներ։ Մեծ ցավով է գրում նրանց մասին, ովքեր մահացել են վիրահատական սեղանին, վիրահատվելուց օրեր անց։ Յուրաքանչյուր մահ մեծ վերք էր թողել բարի բժշկի սրտում։ Գիշերները մոմի ու լամպի, հաճախ լուսնի լույսի տակ է գրել օրագիրը. ցերեկները ժամանակ չուներ։ Նրա համար անձնավորված կերպար են նաեւ հայրենի հողը, ջուրը, Սարսանգի ձկները, անտառները, թռչուններն ու անտեր մնացած շունն ու կատուն։ Ցավով է նկարագրում ռումբի պայթյունից տնքացող հողի, արմատախիլ եղած ծառի մասին։ Գիրքն ավելի շատ նաեւ տեղեկություն է տալիս Մարտակերտի շրջանի, այստեղ ժամանած սփյուռքահայերի, օտարների մասին, ովքեր այդ օրերին օգնում էին մարտնչող Արցախին։ «… Ես վիրաբույժ եմ։ Պատերազմի դաշտում նման եմ այն հորը, ով կռվի դաշտ է եկել իր որդիների հետ։ Յուրաքանչյուր պահի բերում են իմ զավակներին՝ նահատակված, վիրավոր, արյունոտված… Ծանր է։ Պատառիկներ եմ գրի առել այն ամենից, ինչ տեսել եմ, իսկ ապրումներս ամեն րոպե այրում են իմ հրդեհվող հոգին՝ դառնալով իմ գաղտնիքները… Ռազմադաշտը մի յուրօրինակ համալսարան է, որի դռները բաց են բոլոր զինվորագրվողների համար, ովքեր պահպանում են նախնիներից իրենց փոխանցված արիական ժառանգությունը։ Այստեղ է, որ յուրաքանչյուրը ճանաչում ու գնահատում է ինքն իրեն, իր ազգը, իր Հայրենիքը…»,- 1992-ին գրել է Արցախը։
Այս ամենով հանդերձ՝ Արցախի ամենամեծ գործերից եղավ 1996 թ. Քաշաթաղի շրջանային բուժմիավորման հիմնումն ու գլխավորումը։ Այստեղ աշխատեց Արցախը մինչեւ 2008 թ.։ Այդ ընթացքում քիչ դժբախտ պատահարներ չէին լինում պատերազմ տեսած տարածքում։ Ականների պայթյուն, ավտովթարներ, այլ փորձություններ, եւ առաջին բուժօգնությունը Բերձորում էր լինում, իսկ միակ վիրաբույժն Արցախն էր։ Հետագայում՝ Արցախի մահից հետո, բուժմիավորումը կոչվեց նրա անունով։ Հայրենիքին մատուցած ծառայությունների համար Արցախ Բունիաթյանն արժանացել է պետական ու գերատեսչական պարգեւների. 1994 թ.՝ «Մայրական երախտագիտություն», 1998-ին՝ ՀՀ նախագահի հրամանագրով` «Մխիթար Հերացի» մեդալ։ 2000 թ. Արցախի նախագահի հրամանագրով պարգեւատրվել է «Մարտական խաչ» 2-րդ աստիճանի շքանշանով, իսկ 2008-ին արժանացել վաստակավոր բժշկի կոչման։ ՀՀ եւ ԱՀ գրողների միության անդամ է։ ՀՀ պաշտպանության նախարարի հրամանով պարգեւատրվել է նաեւ «Գարեգին Նժդեհ» եւ «Վազգեն Սարգսյան» մեդալներով։ Վիրաբուժությանը, ինչպես նաեւ հիվանդների հոգեկանի կարգավորմանը նվիրված մի քանի տասնյակ գիտական, մասնագիտական եւ հրապարակախոսական հոդվածների հեղինակ է։ Սակայն այս ամենից առավել նրան ճանաչողների կարծիքն է, կարեւորը՝ ժողովուրդն է նրան կոչել ԲԺԻՇԿ։ Նրա օրոք Քաշաթաղի բուժմիավորումում ծնված երեխաների մեծ մասը կրել է միայն հայկական անուն։ Տղաներից շատերին իր պատվին կոչել են Արցախ, սակայն նա էր կարեւորում հերոսներին, եւ շատ տղաներ անվանակոչվում էին Նժդեհ, Մոնթե, Հրայր, Անդրանիկ…
2019 թ. դեկտեմբերին Քաշաթաղի շրջանային բուժմիավորումը տեղափոխվեց 11 տարվա ընթացքում կառուցված նոր ու բժշկական սարքավորումներով հագեցած շենք։ Մուտքի մոտ Արցախի կիսանդրին էր։ Թվում էր՝ իրականացել է Արցախի երազանքը։ Սակայն եղավ նոր պատերազմ, եւ նույն բուժմիավորման շենքը ծառայեց որպես ապաստարան ու հոսպիտալ։ Այսօր դատարկ ու լքված է այդ շենքը… Եռաբլուրում է հանգչում ռազմական բժիշկը՝ իր զինակիցների կողքին։
