Մշո բարբառում մի բառ կա՝ «գռեխ», է լսվող ե-ն հնչում է ոչ թե փափուկ, այլ՝ շատ կոպիտ՝ գռըէխ, նշանակում է թարախ։ Բուն նշանակությունից զատ այսպես բնորոշվում է ամենավատ հատկանիշներ ունեցող մարդը։ Գեղարքունիքի մարզի Ծովինար գյուղի մշեցիները գռըէխ են անվանում ծնողներին լքած զավակին, երեխային տիրություն չարած ծնողներին, ընտանիքի, ընկերության, հայրենիքի հարգը չիմացողին։ «Էդի գռըէխ ա». ահա՛ «էդ» մարդու բնութագիրը։ Երբ ասում են՝ «էդի գռըէխի նման կջոջընա», նշանակում է՝ «թարախի պես տարածվում է»։ Բայց «գռըէխ» չի ասվում, այսպես ասած` սովորական թարախը բնութագրելիս, ասենք՝ ասեղի ծակոցից առաջացած։ «Գռըէխ» բառը գործածվում է, երբ թարախը գարշահոտ է, փտախտը ցույց տվող։
Մեր սրբությունները հետեւողականորեն պղծվում են։ Երբ բառերի շարք կլկլացնողը եթերում պախարակում է Կոմիտաս վարդապետին, շատ բարդ է ասել` ով է ավելի «գռըէխ», կլկլացնո՞ղը, թե՞ դրան եթեր հրավիրողը, եթերում Կոմիտասի մասին բարբաջողին դաստիարակչական ապտակ չտվո՞ղը, եթեր հեռարձակո՞ղը, թե՞ այդ կլկլացնողի լսարանը, կամ՝ թե՞ այդ կլկլացնողին եթեր գցող «ուղեղը», որ պարզապես հերթական անգամ փորձում էր հանրությանը շեղել Արցախի թեմայից։
Բոլոր երկրներում հասարակ-ությունները մոմ են՝ անուշահոտ կամ անհոտ, մի քիչ կարծր կամ մի քիչ թույլ, բայց մոմ են։ Թե ինչ կարելի է ձեւել այդ հասարակ-ությունից, կախված է ձեւողից եւ այն կաղապարից, որի մեջ լցվում է մոմը։ Ձեւողը պետությունն է։ Եթե պետական քարոզչությունն այնպիսին է, որ կլկլացնողն իրավունք ունի խոսելու Կոմիտասից եւ այն էլ` եթերում, ուրեմն կաղապարն էլ թույլ նյութից է. հետեւաբար, ձիու՝ այդ թույլ կաղապարում տաք մոմը թափես, կաղապարը ծռվելու է, էշ է դուրս գալու։ Հասարակ-ությունը գիտակից է կամ անուղեղ, հայրենասեր է կամ հայրենադավ, առաքինի է կամ անբարոյական, ազգային արժեհամակարգը պահող կամ ընդհանրապես արժեհամակարգից զուրկ, կախված է հենց պետության ընտրած կաղապարից։
Երբ «միջին վիճակագրական խնջույքներն առանց թմրանյութերի չեն անցնում», դա էլ այդ ընտրած կաղապարի հետեւանքն է։ Արժեքներից զուրկ հասարակ-ությունը թմրանյութերով ու օրգիաներով է ապրում, եւ իր համար լրիվ միեւնույն է՝ ում հետ է սանձարձակ խրախճանքների մասնակցում եւ որտեղ։ Սանձարձակ հաճույքներն են կարեւոր՝ թեկուզ թշնամու հետ ու թշնամու տակ։ Դալեսի՝ Ժողովուրդների կործանման մեծագույն ծրագիրն այսօր էլ կենսունակ է եւ գործադրվում է։ Ծրագիրը կիրառել-չկիրառելը տվյալ պետության ցանկությունն է… Հենց այս պատճառով էլ ընդգծում ենք՝ կաղապարի պատասխանատուն պետությունն է։
Արժեզրկված հասարակ-ություններում ամեն ստորագույն միտք ոչ միայն քննարկվում, այլեւ հավանության էլ է արժանանում (հայտնի Օվերտոնի պատուհանների թեման է, որ քննարկել ենք «Ազգից հասարակ-ություն սարքելու ճանապարհը պետք է փակել» հրապարակումում (հունվարի 21, 2023)։ Այսպիսի, ցավոք, մեր հասարակ-ությունը կարող է քննարկել ընդհուպ մեր՝ հայկական հողերի հայապատկանության հարցը։ Այսպիսի հասարակ-ությունը կարող է հաշտվել լեռան համար թշնամու դեմ չպայքարելու որոշման հետ, որովհետեւ լեռը ձյունոտ է, վրան մի ծաղիկ էլ չկա, որ քաղեն-բերեն-ծախեն։ Կարող է հաշտվել լճի համար չպայքարելու որոշման հետ, որովհետեւ Երեւանին մոտ չէ, գնալու-լողալու-զխտկվելու համար հարմար չէ։
Հասարակ-ությունները չեն ինքնակրթվում, նրանց կրթում են, բայց դրա համար կրթողները (տարբեր ոլորտների պատասխանատուներ, մասնագետներ, մտավորականներ… պետություն) նախ իրենք պիտի կիրթ լինեն, դաստիարակություն ու արժեհամակագ ունենան, ընտանիք-տոհմ-ազգ շղթայի հարգն իմանան։ Այո, ոսկին ոսկի է, բայց հարգերը տարբեր են։ Եթե կրթողը նույնիսկ կրթություն ու դաստիարակություն ունի, շատ կարեւոր է հասկանալ, թե ինչ կրթություն է ստացել եւ ինչպես է դաստիարակվել։ Թե չէ դալեսյան «ազատ աշխարհի կոսմոպոլիտներն» էլ լիքը դիպլոմ ունեն ու գիտեն՝ սեղանին դրված դանակ-պատառաքաղներից որը գործածել հերթական ուտեստը փորձելիս։
Ազգից հասարակ-ություն «սարքելու» ճանապարհը պետք է փակել։ Ու պետք է փակել կոպտորեն։ Դա անհրաժեշտ է Արցախի եւ Հայաստանի վաղվա օրվա համար։ Հայկակա՛ն վաղվա։
