Իսպանիայում քաղաքացիական պատերազմի սկզբից շատ չանցած, 1936 թ. մահացավ Միգել դե Ունամունոն, էքզիստենցիալիզմի դասական՝ «Կյանքի ողբերգական զգացման մասին» աշխատության հեղինակը. մահացավ սրտի կաթվածից, մենակու-թյան մեջ, իր աշխատասենյակում. նա 72 տարեկան էր:
Ունամունոյին չի կարելի անվանել կրոնական սենտիմենտալիստ: Սալամանկայի համալսարանի ռեկտոր, հունարենի, անտիկ գրականության եւ փիլիսոփայության պրոֆեսորը ռացիոնալիզմի գաղափարների կողմնակիցն էր եւ նույնիսկ համարվում էր ժողովրդական հերոս, քանի որ բացեիբաց հանդես եկավ գեներալ Ֆրանցիսկո Ֆրանկոյի ֆաշիստական ռեժիմի դեմ: Բայց նա գրեթե ամբողջ կյանքում տառապել է հոգեւոր լծի իշխանության տակ: Դա մահվան խնդիրն էր, ավելի ստույգ՝ նրան հուզում էր սեփական մահը եւ միտքն այն մասին, թե մահացած ինքն ինչի է «նման» լինելու: «Դա ըմբռնելու փորձը տառապալից գլխապտույտ է առա-ջացնում»,– գրել է նա:
Այս երկսայրաբանությունը ես անվանում եմ «Ունամունոյի» պարադոքս: Պարզ ասած՝ այն մատերիալիստական հայացքը, ըստ որի գիտակցությունն անհետանում է մահվան պահին, հակասում է մարդու անկարողությանը՝ մոդելավորելու մահվան հոգեբանական վիճակը: Մատերիալիստական դիրքորոշումը ենթադրում է, որ լինելով մեռյալ, մենք չենք կարող ունենալ հոգեկան ապրումներ, բայց այս տեսական դրույթը կարող է հաստատվել միայն համարժեք գիտական գիտելիքով, այսինքն՝ այն բանի ապացուցմամբ, որ ուղեղի գործառության դադարը հանգեցնում է հոգեկան գործունեության դադարմանը: Պնդել, թե հոգեկան ապրումների վիճակը հնարավոր է նաեւ մահվանից հետո, նշանակում է ընդունել հոգու եւ մարմնի դուալիզմի արմատական տեսակետը….
Նման դուալիզմը բավական տարածված է: Միայն Միացյալ Նահանգներում բնակչության 95 տոկոսը հավատում է, որ մահվանից հետո կա կյանք: Ինչպե՞ս է հնարավոր, որ բոլոր այդ մարդիկ սխալվեն: Շատ պարզ, եթե ենթադրենք, որ մենք բոլորս գործում ենք՝ հենվելով միեւնույն սխալ «հոգեբանական կառուցվածքի» վրա: Չէ՞ որ շատ գայթակղիչ է համարելը, ինչպես որ դա անում էր Ֆրոյդը, թե այդ համոզման հիմքում ընկած է պարզապես մարդու՝ հավիտյան ապրելու ցանկությունը: Բայց այդ համոզմունքը սխալ է, թեպետ գոյություն ունեն անհերքելի վկայություններ այն մասին, որ հատկապես հուզական գործոններն են ստիպում մեզ հավատալու մահվանից հետո կյանքին….
Այստեղ մի բարդություն կա: Մահվան մատերիալիստական վարկածը սարսափելի ձանձրալի է եւ տխուր: Իմացաբանական առումով մենք երբեք հստակ գիտելիք չենք ունենա, թե ինչի է «նման» մեռած լինելը: Այդուհանդերձ, Ունամունոն, կարծում եմ, կհպարտանար ժամանակակից գիտնականների փորձերով՝ բացահայտելու այդ պարադոքսի մեխանիկան:
Մենք հարցում ենք կատարել հասուն անձանց շրջանում՝ խնդրելով պատկերացնել հենց նոր ավտովթարից զոհված մարդու հոգեկան հնարավորությունները: Եվ ահա, նույնիսկ նրանք, ովքեր հետո իրենց անվանեցին «էքսինկտիվիստ» (այսինքն՝ նա, ով համաձայն է այն պնդմանը, թե «Հոգին կամ գիտակցական անհատը առհավետ անհետանում է մահվանից հետո»), ասացին, թե մեռածը գիտե, որ ինքը մեռած է (իհարկե, դա չի նշանակում, թե գիտակցությունը պահպանվում է մահվանից հետո):
Մի երիտասարդ էքսինկտիվիստի պատասխանը բավական զավեշտական էր. «Այո՛, նա գիտի, քանի որ ես չեմ հավատում մահվանից հետո կյանքին: Նման կյանք չկա: Եվ հիմա նա դա հասկացավ»: Երիտասարդն ամեն կերպ աշխատում էր մատերիալիստ մնալ, բայց նրա դիրքորոշումը զուտ դուալիզմ է:
Ինչպե՞ս կմեկնաբանեի այս արդյունքները: Դրանք նման են այն փորձերին, որոնցով ձգտում են կառուցակարգել գիտակցության վիճակը մարդու՝ առանց երազատեսության քնած ժամանակ. գիտակցության լիակատար բացակայությունը ցուցադրում է, թե որքան բարդ, իսկ միգուցե անհաղթահարելի իմացական սահմանա-փակումներ կան մեր առջեւ: Գործադրել մոդելավորման հնարքը մահացածի գիտակ-ցության վիճակի մասին տեղեկություն ստանալու նպատակով, նշանակում է, ըստ էության, «իրեն նրա տեղը դնել»: Իսկ դա հնարավոր չէ….
Ըստ իս, միանգամայն սխալ է կարծելը, թե մարդկային բանականությունն անմահ է: Հնարավոր է, գիտական փաստերի հետագա կուտակումը այդ գաղափարը կզրկի հանրային ճանաչումից: Սակայն, ինչպես նկատել է Ունամունոն, գիտությունն անգամ չի կարողանում պատասխանել գլխավոր հարցին:
Ինձ ճիշտ հասկացեք: Ինչպես եւ Ունամունոն, ես չեմ հավատում մահվանից հետո կյանքին: Վերջին բացահայտումները մղում են ինձ այն կարծիքին, որ այդ իմացական պատրանքը մեր հոգեբանությունը հատկապես ստեղծել է, որպեսզի մենք խորհրդածենք մեր բնականության մասին, որն անհնարին է դիտարկել: Եթե էվոլյուցիայի ընթացքում մեր մեջ չգոյանար բանականության մասին դատելու ընդունակություն, ապա ոչ մի «հոգի» էլ երբեք գոյություն չէր ունենա: Բայց տվյալ դեպքում մենք չենք գտնի փորձնական ապացույցներ: Դա հնարավոր չէ: Ինչեւէ, մենք խոսում ենք մահվան մասին:
Պատրաստել է Վ. ՄԻՐԶՈՅԱՆԸ
