«Ես ցնցված էի՝ վա՛հ, այսքան էլ կարոտ…»
«Կոմիտասի երգերի եւ քո գույների կապակցությամբ խոսում են իբրեւ այնպիսի հրաշքի մասին, որն անհնարին է արտահայտել խոսքով: Բայց, գիտե՞ս, իմ կարծիքով, դա այնքան էլ ճիշտ չէ: Հայաստանում կար մի գրող, որի բառերը երգում էին կոմիտասյան հանգով եւ փայլատակում էին քո կտավների բոլոր գույներով: Այդ գրողն Ակսել Բակունցն է…»:
Ավետիք ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ
Հայ արձակի ապագա բանաստեղծը տակավին 18-ամյա պատանի էր, Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարանի նորավարտ, երբ մեր ժողովրդի գլխին կուտակված սեւ ամպերը նրան էլ ստիպեցին թողնել խաղաղ աշխատանքն ու դառնալ հայկական կամավորական բանակի զինվոր՝ Էրզրումի ճակատում: Երիտասարդ Չարենցի նման Բակունցն էլ ապրեց ծանր ողբերգություն՝ ծանրագույն կորուստներ, եղեռնազարկ ժողովուրդ, բզկտված կապուտաչյա հայրենիք: Իսկ առջեւում ազգափրկիչ Սարդարապատի ճակատամարտն էր, որով որոշվելու էր նրա լինել-չլինելու ճակատագիրը: Այդ նորօրյա Ավարայրի մասնակիցն էր դառնալու հեռավոր Լորում ուսուցիչ աշխատած քաջարի զինվոր Ակսել Բակունցը:
Նրա ստեղծագործական կյանքը կարճատեւ էր՝ 1923-1937 թվականներ, որի ընթացքում հասցրեց գրել ու հրապարակել պատմվածքների չորս ժողովածու՝ «Մթնաձոր», «Սեւ ցելերի սերմնացանը», «Սպիտակ ձին», «Եղբայրության ընկուզենիները», ինչպես նաեւ առանձին մասեր «Կարմրաքար» եւ «Խաչատուր Աբովյան» անավարտ վեպերից: Շքեղ է Բակունցի արձակի լեզուն, բանաստեղծական ու գունեղ, ինչպես հայկական գորգերի նուրբ զարդանախշերն ու հայ ճարտարապետության քանդակազարդ խոյակները: Եվ բնավ պատահական չէր բակունցյան գրականության ու նրա անձի հանդեպ այն հիացումը, որ ապրել եւ այդ մասին արտահայտվել են նրա ավագ ու կրտսեր գրչակից ընկերները, ովքեր նաեւ մոտիկից ճանաչել են մեծ գեղագետին: «Լիրիկ էր ոչ միայն իր գրքերում, այլեւ կյանքում,- անկեղծացել է Գուրգեն Մահարին:- Մոլորություններ չուներ, եթե չհաշվենք… ծխախոտը: Ամենամեծ «անկարգությունը», որ նա կարող էր թույլ տալ, դա այն էր, որ փողոցում կկռանար, կվերցներ մի հողակոշտ եւ ագահաբար կհամբուրեր.
-Ոչ մի հող այսպես չի բուրում, չէ՛…
Ես հաճախ ուշ գիշերներին անցնում էի այն տան մոտով, որտեղ ապրում եւ ստեղծագործում էր մեծ, անկրկնելի, եղերական Ակսել Բակունցը: Նա հիմա լեգենդ է, երգ ու էլեգիա, ու փողոցից այլեւս չես տեսնի նրան իր համեստ, փոքրիկ սենյակում՝ նստած իր գրասեղանի մոտ գրելիս կամ կարդալիս… Ես վերջին անգամ նրան տեսա, երբ նա երեսունյոթ տարեկան էր, եւ այդպես էլ մնաց իմ հուշերում…»:
Բակունցը, որ լեռնաշխարհի ծնունդ էր, սիրում էր, հասկանում բնության լեզուն: Նրա գրեթե բոլոր ստեղծագործություններում անհամար են գունեղ ու կենդանի բնապատկերները՝ քնարական շնչով ու հուզականությամբ հագեցած: Նա ապրում է իր հերոսների ճակատագրերով, որոնք, անկախ դաժան միջավայրից, կարողանում են ստեղծել իրնց կախարդական հեքիաթն ու ապրել այդ հեքիաթների գույներով:
Իր հայրենի երկրին, նրա մարդկանց, բնությանը, հողին ու ջրին անսահմանորեն նվիրված մեծ գրողի մասին հուշի մի գողտրիկ պատառիկ էլ վաստակաշատ Վախթանգ Անանյանից. «Երբեմն նստում էր դիմացս եւ խոսեցնում մեր սարերից, տավարածների կյանքից: Ու լսում էր թաքուն համակրանքով: Եվ ես զգում էի դա:
-Քեզնից հողի հոտ եմ առնում,- մի օր ասաց ինձ կամաց, եւ ես թախիծ զգացի նրա աչքերում:- Ախ, ուրիշ բան չեմ ուզում, քեզ հետ ձիերից իջնեինք Իշխանասարի անմահական աղբյուրների մոտ, ծաղիկների վրա փռեինք մեր յափնջիները եւ չոքեինք, խմեինք քչքչացող զուլալ ջուրը…
Արցունքներ երեւացին կապույտ աչքերում:
Ես ցնցված էի՝ վա՛հ, այսքան էլ կարոտ…»:
Իշխանասարի փեշերից իջնել երազող գրողին, սակայն, բախտ չէր վիճակված ըմբոշխնելու իր փայփայած երազանքների կատարումը, ավարտին հասցնելու իր անավարտ վեպերը, նոր ժողովածուներով հարստացնելու մեր նոր գրականության գանձարանը: Ստալինյան արյունոտ ձեռքը հասնելու էր ազնվական ու ազնվաբարո այս գրողին եւս, ինչպես իր մտերիմ ընկերոջը՝ Չարենցին ու մյուսներին էր հասել: Երբ նա, որպես «ժողովրդի թշնամի», բանտում էր, կնոջը հասցեագրած նամակում սրտախոց տողեր էր թողնելու. «Ծա՛նր է, շա՛տ ծանր… Մտածում ես մեկ ժամ, երկու, երեք, մեկ օր, մտածում ես հիմարանալու աստիճանի, մինչեւ հիշողությունդ փուլ է գալիս, եւ չգիտես՝ գիշե՞ր է, թե՞ ցերեկ, միայն պարզ գիտակցում ես, որ կյանքը մնաց փակ դռների ետեւում… Երբ ես հարցնում եմ, թե ի՞նչ է լինելու հետո, հուսահատվում եմ, գիտակցությունս մթագնում է, ջղաձգությունները խեղդում են կոկորդս… Ի՞նչ է լինելու ինձ հետ… Գոյության միակ նպատակը մնում է գրականությունը… Ինձ գրելու եւ կարդալու հնարավորություն տվեք, ինձ գիրք ու մատիտ տվեք…»:
Մինչ նա թուղթ ու մատիտ էր աղերսում, բորենիները քսանհինգ րոպե տեւած դատական նիստում կայացնում են գնդակահարության վճիռը եւ 1937 թ. հուլիսի 8-ին Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում ի կատար ածում այն…
Գրողի կինը՝ Վարվառան, ով նույնպես աքսորվել էր, իմանալու էր այդ մասին, իսկ մայրը՝ Բախչագյուլը, սպասելու էր «աքսորական» իր որդուն մինչեւ իր սեւ օրերի վախճանը՝ մինչեւ մահ… Ասել է թե, ճիշտ քսան տարի…
