«Միջահասակ էր եւ հանդարտաբարո: Ինչպես իր բոլոր երկերը, անկախ նրանց բովանդակությունից ու խորությունից, գրված են միշտ խնամքով ու ճաշակով, եւ ոճի մեջ ոչ մի պոռոտ բան: Այդպես էլ ինքը՝ հագնվում էր խնամքով, ճաշակով: Բայց անձը ցուցադրելու ոչ մի նշան. միշտ պարկեշտ ու միշտ զվարթ: Անգամ այն ժամանակ՝ 13 եւ 14 թվականներին, երբ «Հին աստվածները» դղրդում էր մեր քաղաքներում եւ արվեստի տոն էր տոնում, հեղինակ Շանթը չէր երեւում մեջտեղ…»:
Ստեփան ԶՈՐՅԱՆ
Նրա պապական ազգանունը Նահաշպետյան էր, ապա հոր՝ Սողբոսի անունով՝ Սեղբոսյան, իսկ գրականության մեջ, որպես դասական հեղինակ, դաջվելու էր Լեւոն Շանթը՝ հնչեղ ու անշփոթելի՝ իր ստեղծած գրականության հանգույն:
Պոլսում ծնված ապագա գրողին եւս վիճակված էր վաղ հասակից ճաշակել որբության դառնությունները, ուսանել Սկյուտարի, այնուհետեւ Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարանում: Բայց միայն ճեմարանական կրթությամբ չէ, որ պիտի հագենար ուսման ծարավը. բուհական լիարժեք կրթություն էր ստանալու Լայպցիկի, Ենայի, Մյունխենի համալսարաններում՝ խորանալով մանկավարժության ու հոգեբանության մեջ եւ վերադառնալով Անդրկովկաս, ավելի քան տասը տարի նվիրվելու էր սերնդակրթմանը Թիֆլիսի Գայանյան օրիորդաց եւ Երեւանի թեմական դպրոցներում, Պոլսի Կեդրոնական, Էսայան վարժարաններում:
Լեւոն Շանթի գրական ըմբռնումների, ստեղծագործական որոնումների հարցում կարեւոր դերակատարում էր ունենալու գրողի անդամակցումը թումանյանական Վերնատան հավաքույթներին, մտերմիկ հարաբերությունները ժամանակի մեծերի՝ Հովհաննես Թումանյանի, Ավետիք Իսահակյանի, Դերենիկ Դեմիրճյանի, Ղազարոս Աղայանի, մեծանուն արվեստագետների ու մշակութային այլ գործիչների հետ: Այստեղ էլ Մեծն լոռեցու, Ստեփան Լիսիցյանի հետ կազմելու էր հայոց լեզվի ձեռնարկը՝ «Լուսաբեր» խորագրով:
1915 թ. Շանթը ապրում է Եվրոպայում: Չորս տարվա օտարությունից հետո վերադառնում է, անդամակցում ՀՅԴ կուսակցությանը, դառնում Հայաստանի առաջին հանրապետության պատգամավոր: 1920 թ. ամռանը գրողին էր վերապահված գլխավորելու ՀՀ պատվիրակությունը, որը Մոսկվայում բանակցելու էր Սովետական Ռուսաստանի հետ եւ մերժելու վերջինի՝ բարեկամություն հաստատելու առաջարկը:
Գրողը, թերեւս, կրկին չդեգերեր տարբեր երկրներում՝ Իրան, Ֆրանսիա, Եգիպտոս, եթե այդքան կարճատեւ չլիներ Հայաստանի նորանկախ պետության ինքնիշխանությունը: 1929-ին նա հաստատվում է Բեյրութում, զբաղվում ուսուցչությամբ ու գրական գործերով:
Լեւոն Շանթի ստեղծագործական կյանքը երկարատեւ էր լինելու՝ շուրջ վեց տասնամյակ: Նրա առաջին բանաստեղծությունները, «Լերան աղջիկը» պոեմը լույս աշխարհ էին գալու 19-րդ դարավերջին: Այս ստեղծագործությունների առանցքում իրականության եւ իդեալի հակադրության, պատրանքի եւ երազային սիրո գեղեցկության ռոմանտիկական մոտիվներն են: Այդ շրջանում են գրվել վիպակների ամբողջական շարքեր՝ «Մնաք բարովի իրիկունը», «Երազ օրեր», «Դուրսեցիները», «Վերժին», «Դարձը», «Դերասանուհին»: Բանաստեղծությամբ սկսած հեղինակի արձակը առանձնանում է հոգեբանական նրբերանգներով, քնարական ջերմությամբ, կնոջ ներաշխարհի նրբին բացահայտումներով: Այսուհանդերձ, մեր գրականության պատմության մեջ նրա վաստակը նժարվում է դրամատուրգիական արարումներով՝ «Եսի մարդը», «Ուրիշի համար», «Ճամբուն վրա» գործեր, որոնցում արծարծվում են անհատի եւ հասարակության փոխհարաբերությունների, ազգային-ազատագրական պայքարի հարցեր: Իսկ «Հին աստվածներ», «Կայսրը», «Շղթայվածը», «Ինկած բերդի իշխանուհին» պատմական դրամաները իրենց նյութով կապված են հայ միջնադարի տարբեր ժամանակաշրջանների, «Կայսրը»՝ բյուզանդական պատմության հետ: Սրանցում դեպքերն ու անունները սոսկ պայմանական ֆոն են, որի միջոցով իրականում արծարծվում են ժամանակակից սոցիալ-հոգեբանական խնդիրներ: Շանթի գրական ժառանգության գլուխգործոց «Հին աստվածներ» դրամայում գեղարվեստական հզոր ուժով բարձրացվում են աշխարհիկ եւ հոգեւոր սկզբունքների հավերժական հակադրության, անհատի զգացմունքների եւ գործողության ազատության, ազգային կյանքի վերածնման ելքերի խնդիրներ: 1910-ական թթ. այս դրամայի շուրջ Անդրկովկասում եւ Պոլսում տեղի են ունեցել բուռն վեճեր, անհաշտ քննարկումներ: Այն ունեցել է տասնյակ բեմական մարմնավորումներ՝ հայ թատրոնի ամենաերեւելի դեմքերի մասնակցությամբ: Նաեւ այսօր այդ դրաման չի իջնում մեր թատերական խաղացանկերից:
Ժամանակին մանկավարժությամբ զբաղված դրամատուրգը գրել է նաեւ հայոց լեզվի քերականության դասագրքեր հատկապես սփյուռքահայ դպրոցների համար: Հրատարակել է գրականագիտական, բանահյուսական, մանկավարծական, գիտահոգեբանական, պատմագիտական բնույթի աշխատություններ: Զբաղվել է թարգմանությամբ՝ Լերմոնտովի «Մծիրի», Վոյնիչի «Բոռը», Իբսենի «Ժողովրդի թշնամին», այլ գրքեր:
Շանթի ստեղծագործություններից քաղված տասնյակ մտքեր, գրառված արտահայտություններ թեւավոր խոսքերի են վերածվել եւ հնչում են չափազանց արդիական: Ահա դրանցից մեկ-երկուսը. «Ազատությունը չեն տար, ազատությունը կը խլվի», «Եթե կուզեք, որ փրթին ձեր բոլոր շղթաները, ընկճեցեք այն բռնակալը, որ կտիրե ձեզմե ամեն մեկուն կուրծքին տակ. մեռցուցե՜ք ձեր միջի բռնակալը…», «Մեռնելեն վախեցող ժողովուրդը ոչ կրնա ապրիլ ու դիմանալ, ոչ ալ իրավունք ունի ապրելու…»:
Ամփոփենք Նիկոլ Աղբալյանի հիացական խոսքով. «Հեղինակի անունը՝ ամենքի բերանում: Նրա գրքի եղած օրինակները մեկ օրում սպառած. այս ամենը երեւույթներ են, որ չէր տեսած ոչ հայ բեմը, ոչ հայ գրականությունը…»:
