«Իր բազմաթիվ գործընկերների հետ Սերո Նիկոլաեւիչն ակտիվորեն ու կրքոտությամբ հասարակական կարծիք էր ստեղծում ղարաբաղյան շարժում սկսելու անհրաժեշտության մասին: Նրա ողջ ստեղծագործությունները կոչ էին հանուն հայրենիքի ազատագրության ու անկախության: Նրա անվան հետ սերտորեն են կապված ղարաբաղյան շարժման պատմությունն ու ճակատագիրը:
Երկար տարիներ նա ղեկավարել է Հայաստանի գրողների միության սկզբնական կուսկազմակերպությունը եւ կուսակցական գրեթե բոլոր ժողովները վեր էր ածում մի յուրօրինակ միտինգի, որը, համարձակորեն կարելի է ասել, թե նախակարապետը դարձավ Ստեփանակերտի ու Երեւանի կենտրոնական հրապարակներում հետագայում տեղի ունեցող համաժողովրդական ցույցերի…»:
Զորի ԲԱԼԱՅԱՆ
Քսաներորդ դարասկզբին դժոխքված եւ հայոց պատմության էջերում սեւով երիզված 1915-ին Արեւմտյան Հայաստանում ողջակիզվելու էր մի ողջ ժողովուրդ՝ իր մտավորականությամբ հանդերձ: Սակայն, ասես ի հեճուկս ճակատագրի, այստեղ՝ փրկված մի բուռ հայրենիքում նույն թվականին լույս աշխարհ էին գալու Հովհաննես Շիրազը, Սերո Խանզադյանը, նրանցից մեկ տարի առաջ՝ Համո Սահյանը: Ծնվելու էին ու դառնալու վերընձյուղված մեր ժողովրդի անմեռ հանճարի ու վերածնության խորհրդանիշներ:
Գորիսում ծնված մանկավարժական կրթությամբ արձակագիրը նախապես զբաղվելու էր սերնդակրթմամբ՝ շուրջ յոթ տարի ուսուցչություն էր անելու շրջանի Տաթեւ եւ Խնածախ գյուղերում, 19 տարեկանում տպագրելու իր առաջին՝ «Չոր տափը» պատմվածքը, այնուհետեւ, որպես կամավորական, հայտնվելու հայրենական կոչված երկրորդ աշխարհամարտի կրակներում՝ Վոլխովյան, Լենինգրադյան ռազմաճակատներ: Կրկնակի վիրավորվելուց ու ապաքինվելուց հետո մարտնչելով հասնելու էր Գերմանիա, մասնակցելու Քյոնիգսբերգի գրավման ահեղ կռիվներին: Իսկ մինչ պատերազմը՝ 1938-ին, նա արդեն գրել էր 10-րդ դարի Սյունիքի գյուղացիության ապստամբությունն արտացոլող «Վահրամ Որոտանեցի» պիեսը՝ բեմականացված 1940-ին: Հետպատերազմյան շրջանի առաջին՝ «Մեր գնդի մարդիկ» վեպը Լենինգրադի համար մարտնչող ռազմական միավորումներից մեկի եւ պարտիզանական ջոկատների սխրագործությունների մասին է՝ ինտերնացիոնալիստական գաղափարների շեշտադրմամբ:
Սերո Խանզադյան գրողին, սակայն, ճանաչում էր բերելու երկհատորյա «Հողը» վեպը, որի առանցքում հայրենակերտման գաղափարն է՝ տեղափոխվելով չէ, որ պետք է լուծվի մարդկանց բարեկեցության խնդիրը, այլ՝ «ապառաժները փշրելով ու հողը ծաղկեցնելով»:
Այնուհետեւ ընթերցողին են հասնում գրողի «Որոտանի կիրճում», «Քարանձավի բնակիչները», «Կարմիր շուշաններ», «Հարստությունը լեռներում» պատմվածքների ժողովածուները:
Սերո Խանզադյանին ժողովրդականություն էր բերելու «Մխիթար սպարապետ» պատմավեպը, որում գրողը արդիականության տեսանկյանից է դիտարկում հայ ժողովրդի պատմության հերոսական էջերից մեկը. 18-րդ դարում ժողովուրդը՝ զորավարներ Դավիթ Բեկի եւ Մխիթար սպարապետի առաջնորդությամբ, ոտքի է ելել զենքով վերանվաճելու կորսված իր ինքնուրույնությունը:
Սերո Խանզադյանը պատմվածքից պատմվածք, գրքից գիրք բացահայտում ու ամբողջացնում է իր ժամանակի մարդու կերպարը՝ «Կորած արահետներ», «Քաջարան», «Այրված տունը», «Մատյան եղելությանց», «Երեք տարի, 291 օր», «Սեւանի լուսաբացը», «Խոսեք, Հայաստանի լեռներ»:
Մեր ժողովրդի հեռավոր անցյալի ինքնատիպ նկարագրի պատկերավորմանն է միտված վիպասանի լավագույն գրքերից մեկը՝ «Թագուհին հայոց»:
Շռայլ էր իր ժողովրդի ճակատագրով ապրող մտավորականի գրիչը: Անգամ առաջացած տարիքում կրկին պատմավեպեր էր ստեղծելու, հուշագրություններ ու այլ երկեր՝ «Անդրանիկ», «Շուշի», «Գարեգին Նժդեհ», «Հորս հետ եւ առանց հորս», «Ղարաբաղը կրակների մեջ», այլ ստեղծագործություններ: Նրա «Մխիթար սպարապետ» վեպն ու «Այրված տունը» վիպակն էկրանավորվելու էին շատ տասնամյակներ առաջ եւ անժամանցորեն ցուցադրվելու նաեւ մեր ապրած օրերում: Վիպասանի լավագույն ստեղծագործություններից շատերը թարգմանվել են տարբեր լեզուներով: Իսկ դրանց հայրենասիրական շունչը այսօր առավել, քան երբեւէ, շարունակում է մնալ որպես հայրենապաշտության շաղախ՝ ոգեսնույց ու անփշրելի… Այդպես է, քանզի մեծերը վերերկրային հեռուներից էլ են ունակ մեզ թիկունքվելու:
