Վարպետի նամակները

Բոլորովին վերջերս լույս տեսավ Վարպետի Երկերի ժողովածուի 14-րդ հատորը, որը պարունակում է նրա նամակները՝ 1924-ից մինչեւ 1957-ի ժամանակահատվածում գրված: Իսահակյանի նամակները մինչ այդ հրատարակվել են մի շարք պարբերականներում, նրա երկերի ժողովածուներում: 1979-ին լույս տեսած նրա Երկերի ժողովածուի 6-րդ հատորն ամբողջությամբ պարունակում է Ավ.Իսահակյանի նամակները, սակայն այն ամբողջական չէ, ամբողջականը ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի ջանքերով իրականացած ակադեմիական հրատարակության 13-րդ եւ 14-րդ հատորներում ամփոփված եւ մեզ հասած նամակներն են, որոնք բոլորովին նոր լույս են սփռում հանճարեղ գրողի կյանքի, նրա փիլիսոփայության, հայրենասիրության, համամարդկային արժեքները գնահատելու կարողության, մարդկության, նաեւ իր պաշտելի երկրի ապագան մարգարեաբար կռահելու իմաստնության վրա:

Արդեն Վալերի Բրյուսովի հրատարակած «Поэзя Армении» ժողովածուի առաջաբանում, որը լույս տեսավ 1916-ին՝ Հայոց մեծ ցեղասպանությունից մեկ տարի անց, Իսահակյանը, Բրյուսովի կարծիքով, համեմատվում է եւ հավասարի իրավունքով կանգնում ֆրանսիական, գերմանական, ռուսական նշանավոր բանաստեղծների կողքին: Իսահակյանի «Աբու-Լալա Մահարի» պոեմը թարգմանված է աշխարհի բազմաթիվ լեզուներով. այն համարվել է բանաստեղծի գլուխգործոցը: Ինչպես կտեսնենք Իսահակյանի նամակներից, նա իր գլուխգործոցը համարում էր «Ուստա Կարո» վեպը, որը մնաց անավարտ:

1939-ին Իսահակյանի «Ընտիր երկերի» ժողովածուի առաջին հատորի առաջաբանում գրականագետ Խորեն Սարգսյանը գրում է՝ Իսահակյանին ենթակա են թե ժամանակը եւ թե տարածությունը. «Նրան հայտնի են դրախտի գաղտնիքները, նա շոշափելի, ինչպես այսօրը, պատկերացնում է հայ ժողովրդի նախահայրերին»: Հայրենիքի նկատմամբ ունեցած նվիրումի զգացումը Իսահակյանին ուղեկցել է ողջ կյանքում: Իր նամակների մեծագույն մասում բանաստեղծն ամենատարբեր առիթներով հիշեցնում է, թե պետք է սիրել մեր հայրենիքն ու լեզուն, նաեւ ամբողջ մարդկությանն ու տիեզերքը:

1952 թ. Հայաստանի պիոներ-դպրոցականներին ուղղված նամակում Իսահակյանը դեռ պատանեկության տարիքին չհասած դպրոցականներին պատգամում է ոչինչ չխնայել հայրենիքի համար, պարծենալ նրանով, նրա հերոսներով, նրա մշակույթով ու անցյալով. «Սիրել մայրենի լեզուն եւ բոլոր լեզուներն էլ լավ տիրապետել»: Նա նաեւ շեշտում է պետություն ունենալու կարեւորությունը, «որովհետեւ պետություն չունեցող ժողովուրդները փոշի են, ցնցոտի ուրիշ ժողովրդի տակ: Սիրեցեք մեր պետությունը եւ նրա քաջ բազուկը՝ բանակը, զորքը»:

Բազմիցս իր նամակներում Վարպետը խարազանում է դավաճանության արատավոր երեւույթը եւ պատգամում հավատարիմ լինել բարեկամին, ընկերոջը, ազգին ու հայրենիքին: Ու որպես հաստատումն իր ասածի՝ կրկնում է արաբական իմաստախոսությունը. «Մի՛ դավաճանիր այն մարդուն, որը քեզ հավատում է, եթե դու նույնիսկ պաշտոնով լրտես լինես»: Նամակներում, բնականաբար, կարեւոր տեղ են զբաղեցնում գրականության հարցերը: Դրանցից իմանում ենք, թե որքան պահանջկոտ է եղել Վարպետն իր անձի նկատմամբ, որքան մեծ տեղ է տվել ընթերցանությանը, թարգմանական գրականության որակին, գրողների բազմագիտակությանն ու սիրած գործին անմնացորդ նվիրվելուն:

Իսահակյանը 1926-1930 թվականներին Հայաստանում էր, եւ նրա նամակներից իմանում ենք մեր երկրի իրական վիճակի մասին: Նամակների մի զգալի մասն ուղղված է տարբեր պաշտոնյաների՝ օգնության խնդրանքով ոչ թե իր անձի կամ ընտանիքի, այլ իր շրջապատի մարդկանց համար: Հատկապես այդօրինակ նամակները շատ են 1939-ից սկսած, երբ Վարպետը վերջնականապես հաստատվեց Հայաստանում:

Թե արտասահմանից առաջին անգամ վերադարձի ժամանակ եւ թե երկրորդ անգամ ընդմիշտ վերադառնալիս Վարպետը ձգտում է ծանոթանալ իրական Հայաստանի կյանքին, շրջել նրա տարբեր շրջաններում ու գյուղերում: Նա մեկնում է Մարտունի, Վայոց ձոր, Սյունիք: Նրան հետաքրքրում են նաեւ հոծ հայկական բնակչություն ունեցող այն վայրերը, որոնք այլեւս Մեծ Հայքի տարածք չէին համարվում, այլ տրվել էին հարեւան հանրապետություններին: Դրանք էին Հին Նախիջեւանը, Ախալքալաքը, Ղարաբաղը եւ Գանձակը:

Ուշագրավ են հանճարեղ քանդակագործ ու նկարիչ Երվանդ Քոչարին ուղղված նամակները, քանդակագործի հետ երկար տարիներ ջերմ ու բարեկամական հարաբերությունների մեջ է եղել Վարպետի տաղանդավոր որդին՝ Վիգեն Իսահակյանը: 1959 թ. հունվարին Վիգենին ուղղված նամակում Իսահակյանը գրում է. «Շա՜տ ուրախ եմ, որ լավ բարեկամ ես Երվանդ Քոչարի հետ: Նա հանճարեղ տղա է, օգտվիր նրա խրատներից, խորհուրդներից»:

Ավ. Իսահակյանի Երկերի 14-րդ հատորը փակվում է հմուտ իսահակյանագետ Ավիկ Իսահակյանի վերջաբանով, որը խորագրված է «Երկու քարի արանքում»: Այս վերջաբանը գրականագիտական խորազնին ուսումնասիրություն է՝ բաղկացած 117 էջից: Նրանում նամակներին զուգահեռ ներկայացվում են Իսահակյանի կյանքին ու գործին վերաբերող լրացուցիչ նյութեր: Ավիկ Իսահակյանը ճիշտ պատասխան է տալիս Վարպետի այն ընդդիմախոսներին, որոնք նրան մեղադրում էին, թե իր փառքի համար է վերադարձել հայրենիք: Վարպետի ներկայությունը Խորհրդային Հայաստանում ունեցել է ազգապահպան նշանակություն: Նա այն քչերից էր, որ չարաբաստիկ 1937 թ. պահեց իր մարդկային ու քաղաքացիական անաղարտությունը: Նա ազնվության ու բարության մարմնացում էր, եւ նրա օրինակը պետք է լիներ Հայաստանի հողի վրա:

Վարպետի նամակներում կան մի քանի սիրային մտերմիկ նամակներ, որոնք գրվել են այն ժամանակ, երբ նա ամուսնացած էր Սոֆյայի հետ եւ ուներ արդեն որդի: Այդ նամակները կարծես «Լիլիթ» պատմվածքի դրվագներից լինեն: Իսահակյանի այդ հետամուսնական սերերի մասին մանրամասներ է հաղորդում Ավիկ Իսահակյանն իր վերջաբանում՝ զետեղելով նաեւ այդ սերերի մի քանիսի դիմանկարները: Շատ գեղեցիկ է հատկապես նկարչուհի Վավա Խաչատրյանի դիմանկարը, որը վրձնել է ամուսինը՝ Սարգիս Խաչատրյանը, 1922-ին, Վենետիկում:

Ընդհանրապես գրքում զետեղված են կարեւոր նկարներ, որոնք առավել վավերագրական են դարձնում նամականին: Իսահակյանի նամակների բնագրերը, ծանոթագրություններն ու ցանկերը կազմել է Լաուրա Վիրաբյանը, իսկ գիրքը խմբագրել են ՀՀ Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի տնօրեն, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Վարդան Դեւրիկյանը եւ իր գրականագիտական ողջ կյանքը Վարպետի ստեղծագործությանը նվիրած՝ բանասիրության դոկտոր Ավիկ Իսահակյանը:

Այս հրաշալի հատորի լույս աշխարհ գալու համար անհրաժեշտ է շնորհակալ լինել Միքայել եւ Կարեն Վարդանյաններին՝ նյութական աջակցության համար:

Աելիտա ԴՈԼՈՒԽԱՆՅԱՆ