«Մինչեւ այժմ ես քեզ համար առյուծ էի, իսկ այժմ աղվե՞ս դարձա». այս խոսքն է նետում հայոց աննկուն զորավար սպարապետ Վասակ Մամիկոնյանը՝ ի պատասխան պարսից Շապուհ արքայի հայհոյախառն կշտամբանքների, թունոտ վիրավորանքների, «աղվեսի մահով սատկացնելու» ահաբեկման: Շապուհն ասելիք չի գտնում, հրամայում է սպանել գերուն: Վասակը նաեւ խոսքով է գետնում գոռոզ պարսիկին, որին մինչ այդ քանիցս գետնել էր բազկի ուժով:
Պատմության մեջ մնացել են այսօրինակ «վերջին խոսքի» ցայտուն նմուշներ, խոսք, որ մեկ հատիկ լինելով, հազար ուրիշ խոսքի արժեք ունի: Ասացվածքը հրաշալի մի լուծում է առաջարկում, համաշխարհային գրականության լավագույն էջերին արժանի ասույթ: Իսկապես, ինչպես հազար ճնճղուկին բավական է մեկ քար նետել (բոլորին ցրելու նպատակով), այնպես էլ անհրաժեշտ է, հարկ եղած դեպքում, կարողանալ մեկ հատիկ դիպուկ խոսքով պատասխանել հազարին:
Ալեքսանդր Սուվորովին Ռազմական կոլեգիան 1773 թ. փորձում է դատապարտել զինվորական հրամանը խախտելու եւ ինքնագլուխ գործելու համար: Իսկապես, ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ, փոխանակ ըստ իրեն տրված հանձնարարության միայն հետազոտելու թուրքական Տուրտուկայ ամրոցը (ներկայում դա Բուլղարիայի Տուտրական քաղաքն է), Սուվորովը որոշում է գրոհել, գրավում է ամրոցը, նվազագույն կորուստներով թուրքերին դուրս շպրտում, ձեռք բերում մեծաքանակ ռազմավար (թեպետ ինքը թնդանոթի արկից ծանր վիրավորվում է): Եկատերինա Երկրորդը իր հաստատմանը ներկայացված պաշտոնական երկարաշունչ մեղադրականի վրա հակիրճ մակագրում է՝ «Հաղթողին չեն դատում», դեռ մի բան էլ պարգեւատրում է հերոսին հերթական բարձրակարգ շքանշանով:
Իհարկե, հազար խոսքին կարելի է հազարով էլ պատասխանել, բայց մեկ հատիկ դիպուկ խոսքը (եթե այդպիսին կարողանում ենք գտնել եւ տեղին գործածել) զարմանալիորեն ավելի ազդեցիկ ու տպավորիչ է, քան ամբողջ հազարը: Դեռ ավելին, հնարավոր է, որ հազար խոսքը իբրեւ պատասխան շատ ավելի թույլ լինի:
Հազարին մեկով պատասխանելու մոգական կարողություն ունեն հատկապես առածներն ու ասացվածքները, դարձվածքային արտահայտությունները, նաեւ թեւավոր խոսքերը, նշանավոր մարդկանց ասույթները, Աստվածաշնչից մեջբերումները: Իհարկե, դրանց նպատակամետ գործածության համար ամենից առաջ կարեւոր է հասկանալ, որ մեկ խոսքը կարող է հազարին պատասխան տալ, եթե ճշտորեն ուղղված է դիմացինի խոսքային վարքագծի մտադրությանը եւ ստույգ բնութագրում է այն: Չէ՞ որ առյուծի եւ աղվեսի հակադրությունը ինքնանպատակ չէր. այդկերպ Վասակ Մամիկոնյանը բացահայտեց Շապուհի ցածհոգի վրեժխնդրությունը:
Հայոց առածանուց մի քանի օրինակ հիշեցնեմ՝ ապավինելով ընթերցողի հաղորդակցական իրազեկությանը, այսինքն՝ ճիշտ բառը՝ ճիշտ տեղում գործածելու հմտությանը. «Ոսկին մանր ա, գինը ծանր ա», «Ես ագռավին հավանեցի, ագռավն ինձ չհավանեց», «Յարեն տիրոջը ցավ կտա», «Պատիվ կուտաս, պատիվ կըստանաս», «Ձմերուկի մեջ մազ փնտրող է», «Խի՛ լողամ, որ խի՛ դողամ», «Ով ինչ անի, իրեն կանի», «Երեսանց հայելի, տակեւանց ածելի», «Կրակի վրա եղ չեն լցնի», «Համբերե, որ համ բերե», «Անցուկ՝ մոռցուկ», «Իշու քացուց չեն խռովի»:
Վալերի ՄԻՐԶՈՅԱՆ
