Իմաստունը չի կարող սահմանափակվել բնության եւ ճշմարտության ուսում նա սիրությամբ. նա պետք է համարձակվի արտահայտել ճշմարտությունը ի շահ մարդ կանց այն փոքրիկ խմբակի, որոնք ցանկանում են եւ կարողանում են մտածել: Այդ պես է, քանզի մյուսների համար, որոնք սեփական կամքով են գերի դարձել նա խա պաշարմունքերին, նույնքան անհնարին է ըմբռնել ճշմարտությունը, որքան գորտե րի համար թռչել սովորելը…
Մարդն այնքան բարդ մեքենա է, որ բացարձակապես անհնարին է նրա մասին հստակ պատկերացում ունենալ, հետեւաբար նաեւ տալ ստույգ սահմանումը: Ահա թե ինչու ապարդյուն եղան ամենախոշոր փիլիսոփաների a priori բոլոր հետազոտու թյուն նե րը, երբ նրանք ցանկանում էին այսպես ասած՝ վեր սլանալ բանականության թեւե րով: Ուստի միայն a posteriori եղանակով կատարվող հետազոտություններով, այ սինքն՝ փորձելով, թերեւս, գտնել հոգին մարմնի օրգանների ներսում, հնարավոր կլի նի, չէի ասի, թե լի ակատար հստակությամբ, բացահայտել մարդու բուն բնույթը, այլ այս ասպարե զում հասնել հավաստիության առավելագույն աստիճանի….
Արդ, այդ աշխատանքում մեզ պետք է ղեկավարեն միայն փորձն ու դիտարկումը: Վերջիններս անհամար քանակությամբ կան այն բժիշկների օրագրություններում, որոնք միաժամանակ եղել են նաեւ փիլիսոփա, բայց չկան այն փիլիսոփաների մոտ, ո րոնք բժիշկ չեն եղել: Առաջիններն անցել են մարդու բաղիվներով՝ լուսավորելով դրանք. միայն նրանք կարողացան բարձրացնել քողն այն զսպանակների վրայից, որոնք թաղանթի տակ քողարկված, մեր աչքից այդքան հրաշքներ էին թաքցնում: Նրանք միայն հանդարտ զննելով մեր հոգին, տեսել են այն հազարավոր անգամ ինչպես նրա ստորին, այնպես էլ փառահեղ դրսեւորումներում՝ չարհամարհելով մար դու հոգին առաջին տեսակի վիճակներում եւ ոչ էլ խոնարհվելով երկրորդ տեսակի առ ջև….
Շիտակ փիլիսոփաները կհամաձայնեն ինձ հետ, որ կենդանիներից անցումը մարդուն այնքան էլ կտրուկ չէ…. Մարդու գլխավոր առավելությունը կազմվածքն է: Զուր են բարոյագետ հեղինակները գնահատում միայն աշխատանքով եւ խորհր դա ծություններով ձեռք բերված տաղանդները, բայց ոչ բնատուր հատկու թյունները: Մինչդեռ, թույլ տվեք հարցնել՝ որտեղի՞ց են հայտնվում տարատեսակ հմտու թյուն ները, գիտելիքները եւ առաքինության բնութագծերը, եթե ոչ հմուտ, գի տուն կամ առաքինի մարդկանց ուղեղի կազմակերպվածությունից….Եթե կազմա կերպվածու թյունը մարդու առաջին առավելությունն է եւ մնացած բոլորի աղբյուրը, ապա կրթվածությունը նրա երկրորդ առավելությունն է: Առանց կրթության լավագույն ձեւով կազմակերպված ուղեղը լրիվ արժեզրկվում է, ինչպես որ ի բնե լավագույն տվյալ ներով մարդը աշխարհիկ միջավայրում ոչնչով չի տարբերվի կոպիտ ռամիկից….
Ասվածն ապացուցում է, որ խելքով օժտված մարդու համար ինքն է իր լավա գույն միջավայրը, եթե չի կարողանում գտնել իրեն հավասարների շրջապատ: Ուղե ղից զուրկ մարդկանց միջավայրում մարդու միտքը բթանում է վարժության բացա կայության հետևանքով. գնդակախաղի ընթացքում վատ է հետ մղվում հատկապես վատ նետված գնդակը: Ես խելացի մարդու ընկերակցությունը, եթե անգամ նա զուրկ է ամեն տեսակի կրթությունից (միայն թե նա բավական երիտասարդ լինի), գերադա սում եմ հոռի կրթություն ստացածից: Վատ կրթված ուղեղը նման է գավառում իր վարպետությունը փչացրած դերասանի:
Պատրաստել է Վ. ՄԻՐԶՈՅԱՆԸ
