«Ես նայեցի դեմքիդ, փորձեցի թափանցել հոգուդ խորքը եւ անասելի ցավ զգացի: Սակայն ինձ թույլ չտվի արտասվել… Հայացքիս առաջ դու էիր` իմ հայոց Շուշի, բարբա-րոսների կողմից ավերված իմ հուշերի, իմ երազների քաղաք…»,- չհաշտվելով պապերի ծննդավայրի, երբեմնի ծաղկուն կենտրոնի, հայրական օջախի կորստի հետ՝ այսպես է Շուշիի նկատմամբ իր կարոտն ու սերն արտահայտել Հայաստանի ժողովրդական նկարիչ Սերգեյ Արուտչյանը, ով այսօր կդառնար 105 տարեկան:
Աստվածահաճո զուգադիպությամբ Արուտչյան արվեստագետների գերդաստանում ընդամենը մի քանի օրերի տարբերությամբ միանգամից երեք Արուտչյան եղբայրներ հո-բելյան են նշում: Լրանում է նաեւ Հայաստանի ժողովրդական նկարիչ, Եղիշե Չարենցի մեծ բարեկամ, ծնունդով շուշեցի Միքայել Արուտչյանի ծննդյան 120 ու տոհմածառի «ամենակրտսեր» արվեստագետ, ճանաչված գեղանկարիչ ու ճարտարապետ Ռուբեն Արուտչյանի 70-ամյակը, ով որդին է երջանկահիշատակ Սերգեյ Արուտչյանի եւ ավանդա-պահ հորեղբոր, հոր փառավոր ճանապարհն է արժանապատվորեն շարունակում` արա-րումի, ստեղծագործական ներշնչանքի աղբյուր նախընտրելով հայոց Շուշին, Արցախը…
Արուտչյանների աստղաբույլի ներկապնակն այնքան պայծառ է, լուսավոր, ջերմու-թյամբ ու նեկտարով լի, որ գույների համադրումից` մեծածավալ մեկ կտավի մեջ ամբողջ Հայաստանի համայնապատկերը կարելի է ըմբոշխնել… Միեւնույն ժամանակ յուրաքանչ-յուրն ինքնատիպ է` թեմաների ընտրությամբ, երեւույթների ընկալմամբ, մտածողությամբ, գունաարտահայտչամիջոցներով ու վրձնահարվածներով, ներաշխարհով… Ասել է թե` Արուտչյան արվեստագետների ֆենոմենը ստեղծվել է հրաշալի եռյակի ներդաշնակ «հա-մամասնությամբ»: Ու այսօր վայելելով նրանց ստեղծագործությունները՝ կրկին համոզ-վում ես այն հայտնի ճշմարտության մեջ, որ իսկական արվեստը հմայում, հազարավոր սր-տեր է գերում: ՉԷ՞ որ այն հող հայրենիք ավիշով լի արմատից է սերվում, սնվում ժողովր-դական ակունքներից… Ու պատահական չէ, որ Արուտչյանների կտավներն ու արվեստի մյուս գործերն այնքան հոգեհարազատ են մեզ:
Սկսած ավագից՝ Միքայել Արուտչյանից, մինչեւ կրտսերը` Ռուբեն Արուտչյանը, ար-վեստագետների եռյակն իր շռայլ տաղանդը դրսեւորել է նկարչական արվեստի (ընդհուպ` կիրառական) բոլոր ուղղություններում: Ու դատելով կենսագրականից՝ դժվար չէ համոզ-վել` թե ձեւով եւ թե բովանդակությամբ որքան ազգային, խորքային ու համամարդկային են նրանց ստեղծած գործերը: Միքայել եւ Սերգեյ Արուտչյանները երկար տարիներ Գ. Սունդուկյանի անվան ակադեմիական եւ Ալ. Սպենդիարյանի անունը կրող Ազգային օպե-րայի եւ բալետի պետական ակադեմիական թատրոնի գլխավոր նկարիչներն են եղել (հատկանշական է նաեւ, որ Մ. Արուտչյանն անցյալ դարի քսանական թվականների «Կար-միր մոծակ» հայկական երգիծական հայտնի ամսագրի գլխավոր նկարիչն էր, իսկ Ս. Արուտչյանը` «Ոզնիի» հիմնադիր նկարիչը): Ու եթե Միքայել Արուտչյանը, շարունակելով Գեորգի Յակուլովի նորարարական ավանդույթները, արմատապես վերափոխել է հայ թատրոնի բեմական մշակույթը (ի դեպ, նա ներկայացումներ է ձեւավորել նաեւ Թբիլիսիի եւ Գյումրիի թատրոններում), ապա Սերգեյ Արուտչյանը շարունակել է նրա ավանդույթնե-րն ու թողել հարուստ ժառանգություն: Երկուսն էլ մի քանի տասնյակ թատերական եւ օպե-րային բեմադրությունների, ինչպես նաեւ հայկական հայտնի կինոֆիլմերի նկարիչներն են: Կինոֆիլմեր, որոնք պահվում են Ազգային ֆիլմադարանի ոսկե ֆոնդում եւ լայն արձա-գանք են գտել ոչ միայն Հայաստանում, այլեւ Խորհրդային Միության եւ աշխարհի տար-բեր երկրներում: Նրանք հեղինակել են այնպիսի մեծածավալ կտավներ, որոնք ազգային արժեք են ներկայացնում ու այսօր զարդարում են հայկական ազգային թատրոններն ու պատկերասրահները:
Ավագ հորեղբոր եւ սիրելի հոր դժվարին ու պատվաբեր ճանապարհն է ընտրել եւ Ռուբեն Արուտչյանը` տքնանքով, արվեստագետի հաճելի տառապանքով ստեղծելով նկարչի իր ինքնատիպ դիմանկարը: Ամենատարբեր պարգեւների ու մրցանակների (այդ թվում` պետական) արժանացած արվեստագետը, որ մասնակցել է հանրապետական ու միջազգային մի շարք մրցույթների` շահելով առաջին մրցանակը` լավագույն կտավի կամ գրաֆիկական աշխատանքի (պլակատի, հայկական նոր թղթադրամների, ճարտարապե-տական մի շարք նախագծերի, Շախմատի համաշխարհային օլիմպիադայի ձեւավորման, գեղանկարչական պաննոների) համար, հեղինակն է հանրահայտ «Գարեգին Նժդեհ», Հա-յաստանի անկախության 20-ամյակին նվիրված «Անտունի», Հայոց մեծ եղեռնի կապակ-ցությամբ` «Երդվյալներ» դիմանկարային կոմպոզիցիայի, «Արածանիի ճակատամարտը» մեծածավալ գեղանկարի, ՀՀ պաշտպանության բանակի զինանշանի, մարտական մի շարք շքանշանների ու մեդալների, մի քանի տասնյակ շարժերի ու ծաղրանկարների, բարձրարվեստ այլ գործերի: Տարիներ առաջ Երեւանի գլխավոր նկարիչն ու ճարտարա-պետը լինելով, նա քիչ բան չի արել Հայաստանի մայրաքաղաքի ճարտարապետական դեմքն անխաթար պահելու համար` ձգտելով մշակութային առումով քաղաքը դարձնել առավել գրավիչ ու ճանաչելի:
Արժեքների ստեղծման ու զարգացման գործում անուրանալի է Ռ. Արուտչյանի նեդ-րումը նաեւ «արցախյան հավաքածուներում»: Անմասն չմնալով նորանկախ հանրապե-տությունում արվեստի եւ մշակույթի բնագավառում իրականացվող գործընթացներից, ամեն անգամ այցելելով պապերի ծննդավայր` Շուշի, արցախյան հողի վրա, որից սերվել է եւ ինքը, նա ձգտում է հունդեր ցանել, անպայման մի բարի գործ ձեռնարկել: Հոբելյանա-կան տարբեր միջոցառումների, այդ թվում` Արցախի անկախության հռչակման 20-րդ տա-րեդարձի կապակցությամբ նա բազմաթիվ հուշատախտակներ է ստեղծել Շուշիում եւ Ստեփանակերտում: Հասարակության մեջ առավել մեծ հնչողություն են ստացել նրա հե-ղինակած՝ գեներալ-լեյտենանտ Վալերիան Մադաթովին նվիրված հուշաքարը (տեղադր-ված է Շուշիում) եւ հայոց բերդաքաղաքի զինանշանը, որը խորհրդանշում է նրա հավեր-ժությունը: Ցավոք, ի թիվս մի շարք մշակութային արժեքների, թշնամու կողմից դրանք հոշոտվել են, ոչնչացվել:
Ռուբեն Արուտչյանն անցյալ դարի «վաթսունականների» արվեստի մարդկանց այն սերնդից է, ով իր կյանքի գրեթե քառասուն տարիները նվիրել է ստեղծագործելուն: Նա ճարտարապետ է, դիզայներ, վերջին ժամանակներս ակտիվորեն զբաղվում է գեղանկար-չությամբ:
«Իմ սերունդը հետաքրքիր է նրանով, որ մեր անցած կյանքի ճանապարհին տեղի են ունեցել բազմաթիվ բախտորոշ իրադարձություններ: Ճանապարհ` սկսած «ժողովուրդնե-րի վերաբնակեցումից» մինչեւ կայսրության անկումը: Մենք ամեն ինչին արձագանքում էինք յուրովի: Վաղ սկսեցինք ըմբռնել, որ այնտեղ` մեզանից հեռու ինչ-որ տեղ, մարդիկ ապրում են ավելի լավ ու հետաքրքիր կյանքով,- ասում է Ռ. Արուտչյանը:- Վաթսունական-ների ճարտարապետական վերելքը, իմպրեսիոնիստների եւ ժամանակակից արվեստի առաջին անգամ տեսած վերարտադրությունները, Բիթլզ, մեր Շարլը եւ շատ այլ բաներ լց-նում էին մեր կյանքը մինչեւ վերջին սահմանը: Բայց ամենից կարեւորն այն էր, որ մենք ու-նեինք կրթության եւ հնարավորինս շատ բան իմանալու պաշտամունք: Մենք վայրկենա-բար հետեւեցինք Երեւանի Թատերական հրապարակ կանչող շեփորի ձայնին եւ մասնակ-ցեցինք Ղարաբաղյան շարժմանը` ով ինչպես կարողացավ: Եվ մեզանից շատերի մտքով անգամ չէր անցնում օգտվել հեղափոխության արդյունքներից… Միայն մեկ բան էինք ու-զում` ապրել նորմալ երկրում եւ հպարտ լինել նրա համար: Վերհիշեցինք 1964 թվականը, երբ խանդավառ հույս ունեինք, թե կարող են Ղարաբաղը վերադարձնել Հայաստանին: Այն օրերին մեր տունը վերածվել էր մի իսկական շտաբի: Տոհմիկ շուշեցի հորս մոտ էին հավաքվում բոլոր նրանք, ովքեր ցանկանում էին իրենց ստորագրությունը դնել իշխանու-թյուններին հասցեագրված խնդրագրի տակ»:
Արվեստագետի մանկական հուշերում մնացել են հոր արվեստանոցի ներկերի ու լու-ծիչի հոտերը: «Եթե ծնվել ես նկարչի ընտանիքում, ապա շատ դժվար կլինի չդառնալ նկա-րիչ: Ուզում ենք այդ բանը թե ոչ, սակայն արվեստը վիթխարի ուժ է: Այն մեզ վրա ներգոր-ծում է ամենաանմիջական կերպով: Որեւէ գլուխգործոց դիտելուց, ունկնդրելուց կամ ըն-թերցելուց հետո մարդու հայացքն է նույնիսկ ավելի գեղեցկանում եւ դադարում նկատել այն, ինչ պիտանի չէ»,- եզրակացնում է Ռ. Արուտչյանը՝ համոզված լինելով, որ արվեստն օգնում է լուծել նույնիսկ ամենակարեւոր հարցը: «Մենք ինչպե՞ս կարող էինք բարձրաց-նել Ղարաբաղի հիմնախնդիրը. եթե արցախյան հողը ծածկված չլիներ հայկական հուշար-ձաններով: Նրանք են մեզ տալիս այդ իրավունքը, այլ ոչ թե անտառներն ու լեռները»,- կարծում է Արուտչյանը:
Արվեստը դիտարկելով որպես ազգի դեմք՝ անվանի նկարիչը համարում է, որ այդ դեմքն այսօր տակավին լավագույն ձեւով չի ներկայացված: Նրա կարծիքով՝ արվեստի բո-լոր տեսակներում համաշխարհային միտումները տանում են դեպի վերջնական խառնաշ-փոթություն, (ոճարարություն, էկլեկտիկա եւ այլն): Ասել է թե` մենք կառչում ենք ամեն մի նորին, հաճախ՝ ամենեւին ոչ ամենալավին, սակայն չենք հասցնում իմաստավորել ու մարսել, իսկ սեփականը, արյունակիցը, հաջողությամբ մոռանում ենք:
«Կգա ժամանակ, կծնվեն նոր պիկասոներ, սարյաններ, թամանյաններ եւ անցյալ դարաշրջանների շատ այլ կամերտոններ,- հավատացած է Ռ. Արուտչյանը:- Մաքրման գոր-ծընթացն ընթանում է դանդաղ ու աննկատ: Այնուամենայնիվ, ընթանում է: Պարզապես պետք է սպասել: Սակայն ոչ թե նստել ու սպասել, այլ տքնաջան աշխատել»:
Դավիթ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ
Ստեփանակերտ
