«Ապովյանը, ինչպես որ մյուս հայազգի պատանյակքը, որոնց մինն էր այս բառերի գրողը, աշխատում էր օր ու ցերեկ, գլուխ ջարդելով Չամչյանի քերականության, Ադոնց Ստեփանոսի ճարտասանության եւ Թեսավրոսի վերա: Պողոս վարդապետը կարող էր միայն մեքենայաբար ուսուցանել, առանց կենդանացնելու յուր դասատվությունքը հին, մեռյալ հայկաբանության մասին, որ միայնակ ուսանելիքն էր նորա երկաթի վարժապետական գավազանի տակ. եւ պիտո է ասել, որ այդ վարժապետը ավելի ծեծ, քան թե ուսում է տվել յուր աշակերտներին»:
Ստեփանոս Նազարյան
Տպավորություն չստեղծվի, թե Ստեփանոս Նազարյանը պատմում է մի կրթարանի մասին, որ տերթոդիկյան տիպի դպրոց էր, որտեղ դասը չսերտելու համար սահմանված էին այնպիսի պատժամիջոցներ, որպիսին ֆալախկան է կամ Այսմավուրքը գլխից վեր պահած, միայն ձախ ոտքի վրա ժամերով աշակերտին կանգնած պահելը: Ոչ, այստեղից նույնիսկ այն գոմահոտը չէր գալիս, ինչպես Րաֆֆու նկարագրած դպրոցից, որտեղ թերանալու համար ցանկացած պատիժ ուներ իր «ծանրակշիռ» արդարացումը, ինչպես, ասենք` դասի ներկայանալ անգամ թեթեւակի նախաճաշած, որ կարող էր ընդամենը մի քիչ մածուն կամ թան լինել, իսկույն կիրառվում էր սահմանված պատիժը, իսկ վարժապետն այն հեշտությամբ էր բացահայտում, երբ աշակերտի լեզվին չէր երեւում սովածության նշանը` սպիտակ փառը։ Եվ ո՜վ կհամարձակվեր խախտել կանոնը, երբ պատիժն ավելի դաժան էր, քան սոված մնալը, քանզի ասված էր. «Կուշտ փորով չէ կարելի դաս սովորել, երբ մարդ մի բան ուտում է, խելքը պակասում է», իսկ որպես խելոք մարդկանց ժուժկալ կենցաղի ու արդյունավետ գործի օրինակ էր ծառայում ճգնավորների ու վարդապետների վարքուբարքը։
Հանուն արդարության` պետք է ասել, որ ցանկացած, նույնիսկ տերթոդիկյան տիպի դպրոցից էլ կարող են մեծություններ ծնվել կամ` բախտի քմահաճույքով, մեծություններ հայտնվել այդտեղ, սակայն խոսքն այդ մասին չէ, այլ Ստեփանոս Նազարյանի ու Խաչատուր Աբովյանի ուսած` Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի կամ հանրահայտ Ներսիսյան հայ առաքելական ճեմարանի, որտեղ, ինչպես եւ ցանկացած դպրոցում, կարող էր մի տերթոդիկ գտնվել, ով չէր կարող ստվերել մի այնպիսի կրթական հաստատության դերն ու կարեւորությունը հայոց դպրոցաշինության մեջ, որպիսին սույն ճեմարանն էր, որտեղ, Աբովյանից ու Նազարյանից բացի, ուսանել կամ դասավանդել են հայոց երեւելիները` Հարություն Ալամդարյանը, Միքայել Նալբանդյանը, Ռափայել Պատկանյանը, Գալուստ Շերմազանյանը, Պերճ Պռոշյանը, Ղազարոս Աղայանը, Հովհաննես Թումանյանը, Երվանդ Քոչարը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Երվանդ Լալայանը, Հայկ Բժշկյանը, Հովհաննես Օվանօղլյանը (հրետանու գեներալ-մայոր) եւ այլք։ Իր կենսագրական դարում դպրոցը տվել է ավելի քան 2000 շրջանավարտ, որոնց թվում` գիտնականներ, գրողներ, արվեստագետներ, նկարիչներ, բժիշկներ, հասարակական ու ռազմական եւ շատ ու շատ այլ ականավոր գործիչներ։ Ճեմարան գալիս էին սովորելու ոչ միայն Թիֆլիսի նահանգից, այլեւ Երեւանից, Գանձակից, Քութայիսից, Բաքվից, Կարսից, Հյուսիսային Կովկասից, Ղրիմից, Բեսարաբիայից, Թուրքիայից, Պարսկաստանից։
Կրթական համակարգում ճեմարանի կշիռը լավագույնս պատկերացնելու համար բավական է հիշել տարբեր ժամանակներում նրա հոգաբարձուների խորհրդի անդամներին, որոնց կազմում ընդգրկված էին Գեւորգ արքեպիսկոպոս Սուրենյանցը, Ալեքսանդր Մելիք-Ազարյանցը, Հովհաննես Ալիխանյանցը, Ալեքսանդր Քալանթարը, Կարապետ Քոչարյանցը, Գարեգին եպիսկոպոս Սաթիունյանցը, վարդապետ Գ. Խազարյանցը, կոմս Արամ Բեբուտովը, Հովսեփ Տիգրանյանը, Մեսրոպ եպիսկոպոս Տեր-Մովսիսյանը, Սահակ Լիսիցյանը, Լեւոն Քալանթարյանը եւ շատ ուրիշ երեւելիներ։ Իսկ նման ճեմարան բացելու միտքը հղացել է Ներսես Աշտարակեցին, երբ Էջմիածնից, որտեղ կրթություն ու հոգեւոր կոչում էր ստացել` ուսանելով Ժառանգավորաց դպրոցում, գալիս է Թիֆլիս` ստանձնելու Վրաստանի հայության հոգեւոր առաջնորդությունը։ Այդ ժամանակ նա արքեպիսկոպոս էր եւ հասցրել էր բավական ազգանպաստ գործունեություն ծավալել։ 1908-ից դառնալով Սինոդի անդամ՝ ազդեցիկ դիրք էր գրավում Էջմիածնի հոգեւորականության շրջանում, իսկ նրա ակտիվ մասնակցությունը 1804-1813 թթ. ռուս-պարսկական եւ 1806-1812 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմներին նպաստում է Մայր աթոռի հետ ցարական կառավարության քաղաքական կապերի ամրապնդմանը։ 1814 թ. գալով Թիֆլիս՝ վճռում է Թիֆլիսը դարձնել հայության մտավոր կենտրոն, հոգալ իրեն հանձնված թեմի կարիքները։ Այստեղ 1815-ից` Վանքի տաճարի տարածքում, գործում էր թեմի կողմից հովանավորվող հայկական դպրոց, որտեղ սովորում էր ընդամենը 20 աշակերտ, ինչը չէր կարող բավարարել մեծ ծրագրեր ու նպատակ ունեցող արքեպիսկոպոսի` կրթության հանդեպ պահանջները, ուստի նա ձեռնամուխ է լինում ճեմարանի հիմնադրմանը, որը բացվում է 1824 թ. նույն` Վանքի փողոցում (այժմ` Անտոնելի փողոց)։
Դպրոցում հիմնվում է տպարան, որով էլ սկիզբ է դրվում հրատարակչական գործին, ինչն էլ ապացուցում է, որ Աշտարակեցու համար կրթական գործը օդից կախված մի բան չէր, այլ հայապահպանության գործին միտված լուրջ ու հետեւողական աշխատանք։ Ունենալով դիվանագիտական խոհեմություն՝ նա կապեր է հաստատում Կովկասի ռուսական իշխանությունների ու գործիչների հետ եւ ջանադիր գործունեության շնորհիվ հասնում նպատակին` Վրաստանի հայ համայնքը դարձնելով հայոց հասարակական-քաղաքական, մշակութային կյանքի ազդեցիկ կենտրոններից մեկը։ Աշտարակեցու գործունեությունը երբեւէ չի սահմանափակվել հոգեւոր, կրթական-մշակութային կամ բարեգործական շրջանակներում` աղքատ երեխաների հանդեպ հոգատարությամբ կամ նրանց անվճար կրթություն ստանալու հնարավորությունների ընձեռմամբ։ Նա ակտիվ հասարակական-քաղաքական գործիչ էր, ազգային-ազատագրական շարժման մարտիկ եւ գերազանց էր ըմբռնում կրթության դերը այդ պայքարի համար հայրենանվեր զինակիցներ կոփելու հարցում։
1826-28 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ Աշտարակեցին կազմակերպել է հայկական կամավորական խմբեր, անձամբ մասնակցել Երեւանի, Էջմիածնի, Սարդարապատի ազատագրմանը, նպաստել Պարսկաստանից առնվազն 40 հազար հայերի ներգաղթին։ 1828 թ. հունվարին Ներսես Աշտարակեցուն շնորհվում է Ալեքսանդր Նեւսկու շքանշան։ Սակայն Ռուսաստանի հովանավորության ներքո հայկական ինքնավարություն ստեղծելու՝ արքեպիսկոպոսի ձգտումները, մեղմ ասած, սկսում են դուր չգալ ցարական իշխանություններին, մասնավորապես` Կովկասում ռուսական բանակի հրամանատար, գեներալ Ի. Պասկեւիչին։ Շուտով` 1828 թ. մայիսին, Աշտարակեցուն հեռացնում են Անդրկովկասից, նշանակում Նոր Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի հայոց թեմի առաջնորդ` միտում ունենալով նրան մեկուսացնել հայոց պետականության վերականգնման համար պայքարից։ 1837 թ. ցարական իշխանությունները եւս մի հարված են հասցնում անվանի հոգեւորականի գործունեությանը. նրանց պնդմամբ` Աշտարակեցու հիմնած ճեմարանը վերափոխվում է Վրաստանի հայոց թեմի արական հոգեւոր ճեմարանի, որտեղ մինչ այդ նաեւ աշխարհիկ գիտելիքներ էին դասավանդվում։
1843 թ., երբ Ներսես Աշտարակեցին միաձայն ընտրվեց Ամենայն հայոց կաթողիկոս` վերադառնալով Էջմիածին, շարունակեց դիմադրել Հայ եկեղեցու նկատմամբ ցարական կառավարության ոտնձգություններին, նպաստեց Մայր աթոռի եւ Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքարանի հարաբերությունների կարգավորմանը՝ բազում խնդիրների մեջ աչքաթող չանելով նաեւ իր հիմնած ճեմարանի շենացման գործը, շենքի վերակառուցման աշխատանքները` անձամբ դիմելով հայ մեծահարուստների օգնությանը։ Հետագայում ճեմարանը կոչվեց նրա հիմնադրի` Ներսես Ե Աշտարակեցի Ամենայն հայոց կաթողիկոսի պատվին` Ներսիսյան, եւ գոյատեւեց ուղիղ մեկ դար` մինչեւ 1924 թ., որի 100-ամյա հոբելյանը նշվեց մեծ շուքով` հունիսի 13-ին։ Տոնակատարությանը ներկա` ժամանակի ԽՍՀՄ կրթության կոմիսար Անատոլի Լունաչարսկին իր ճառում մասնավորապես նշեց. «Ներսիսյան ճեմարանը հայ ժողովրդի համար եղել է մշակույթի մեծ օջախ, եւ այն իր արժանապատիվ տեղն ունի նրա հոգեւոր մշակույթի պատմության մեջ»։ Նույն տարի ճակատագրի հեգնանքով, ճեմարանի գործունեությունը կասեցվեց։ Այսօր դպրոցի նոր` վերակառուցված շենքը Թբիլիսիի կովկասյան համալսարանի սեփականությունն է։
Ներսես Ե Աշտարակեցի կաթողիկոսը վախճանվել է 1857 թ., հուղարկավորվել Էջմիածնում. նրա շիրմաքարին` որպես երախտիքի կնիք, դրոշմված է «Պաշտպան հայրենյաց» կարճ, բայց խոսուն մակագրությունը։
