Արցախ աշխարհի Դիզակի մելիքության հայտնի գյուղերից է Տումին, որն այսօր մնացել է թշնամու տիրապետության տակ։ Շատ տումեցիներ, ստիպված հեռանալով հարազատ տնից, բնակություն են հաստատել մեր երկրի տարբեր վայրերում, այդ թվում՝ Երեւանում։ Պատմական այս գյուղի մասին 2003 թ. հայտնի տումեցի Խորեն Ղազարյանը, ով ապրիլի 28-ին կդառնար 94 տարեկան, սակայն արդեն 5 տարի է՝ ապրում է երկնային կյանքով, գիրք է գրել։ Գրքի առաջին խմբաքանակից մի քանի օրինակ է պահպանվել. հիմնական մասը մնացել է թշնամու տիրապետության տակ անցած Հադրութի շրջանում։ Եվ Խ. Ղազարյանի կինը՝ Էմմա Սարդարյանը, 3 դուստրերը, նրանց ամուսիններն ու զավակները 2022-ին վերահրատարակել են «Տումի» գիրքը։
Ապրիլի 28-ին Երեւանում՝ «Դիզակ Արտ» մշակութային երիտասարդական կենտրոնում, համահիմնադիրների նախաձեռնությամբ կայացավ 20-րդ դարի Արցախի լավագույն մանկավարժ, ԱՀ վաստակավոր մանկավարժ, բազմաթիվ հրապարակախոսական եւ պատմաաշխարհագրական ակնարկների հեղինակ Խորեն Ղազարյանի՝ վերահրատարկված «Տումի» գրքի շնորհանդեսը։ Ներկա էին գրողի հարազատները՝ կինը՝ Էմման, 3 դուստրերը եւ նրանց զավակներն ու թոռները, տումեցիներ, հյուրեր, ինչպես նաեւ ՀՀ-ում Արցախի մշտական ներկայացուցիչ Սերգեյ Ղազարյանը, նրա հյուրերը՝ հայկական ծագումով շվեյցարացի լուսանկարիչ Դեմիր Սյոնմեզը եւ Սարգիս Ինջեյանը։
Դեմիր Սյոնմեզը 2020 թ. 44-օրյա պատերազմի օրերին եղել է Արցախում, 40 օր լուսանկարել է պատերազմը, եւ «Վիրավոր արծիվը» եռալեզու (անգլերեն, ֆրանսերեն, հայերեն) գրքի էջերում այդ օրերի մասին պատմող փաստագրական լուսանկարներն են։ Այս կարեւոր փաստագրական գրքի մի օրինակ նվիրվեց «Դիզակ Արտ»-ին։
Շնորհանդեսը բացեց «Դիզակ Արտ» կենտրոնի համահիմնադիր, Հադրութի շրջվարչակազմի «Դիզակ» պաշտոնաթերթի գլխ. խմբագիր Լիաննա Պետրոսյանը։ «Խորեն Ղազարյանը հեղինակել է «Աղբուլաղ-Ակնաղբյուր» եւ «Տումի» գրքերը: «Տումի-պատմաաշխարհագրական ակնարկներ» գիրքն առաջին անգամ լույս է տեսել 2003 թ. եւ 2005 թ. արժանացել Արցախի կառավարության Եղիշեի անվան ամենամյա մրցանակի: Գրքի վերահրատարակումը մեծ խորհուրդ ունի. այն տումեցիների, առհասարակ՝ բոլոր հադրութցիներիս համար անմար հույսի մի շող է, որ մեր պապենական հողերը, որոնք օկուպացված են թշնամու կողմից, վաղ թե ուշ վերադառնալու են իրենց իրական տերերին։ Գրքի վերահրատարկված տարբերակի շնորհանդեսի կազմակերպման օրը պատահական չէր ընտրված. Խորեն Ղազարյանն այսօր կդառնար 94 տարեկան»,-ասաց Լ. Պետրոսյանը:
ԱՀ մայրաքաղաքի մշակույթի եւ երիտասարդության պալատի տնօրեն, Խ. Ղազարյանի կրտսեր թոռան կինը՝ Զինա Գասյանը ներկայացրեց գրողի կենսագրականը։ Ծնվել է Տումիում, ավարտել է գյուղի միջնակարգ դպրոցը, այնուհետեւ Բաքվի մանկավարժական ինստիտուտի պատմության ֆակուլտետը։ Ծառայել է խորհրդային բանակում, եղել է մարշալ Բաբաջանյանի զինվորը։ Տարբեր տարիների ղեկավարել է Հադրութի շրջանի Տումի, Արեւշատ, Ակնաղբյուր, Էդիլլու եւ այլ գյուղերի կրթօջախներ։
Անդրադարձ եղավ նաեւ գյուղից Մեծ հայրենականի մասնակիցներին։ Խ. Ղազարյանի 3 եղբայրները նույնպես մասնակցել են պատերազմին, եւ միայն մի եղբայրն է տուն եկել։ Գրողի կինը՝ հայոց լեզվի եւ գրականության երկարամյա ուսուցչուհի Էմմա Սարդարյանը, ներկայացրեց հարազատ գյուղը եւ գրքի բովանդակությունը։ Հեղինակն իր գիրքն սկսել է հայրենի ծննդավայրի անցյալի պատմությունից, անդրադարձել պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններին, մինչեւ իր օրերը, արցախյան գոյամարտը։ Օգտագործել է նաեւ հետաքրքիր պատմություններ համագյուղացիների մասին, սովորույթներ եւ այլն։
Խ. Ղազարյանի Նուշա դուստրը, ով երկար տարիներ աշխատել է Ազոխի միջն. դպրոցում որպես հայոց լեզվի եւ գրականության ուսուցչուհի, շնորհակալություն հայտնեց գրքի շնորհանդեսի կազմակերպիչներին, «Արմավ» հրատարակչությանը, որ վերստին տպագրվել է հոր ստեղծագործությունը։ Ցավով նշեց, որ թշնամու տիրապետության տակ է մնացել նաեւ հոր շիրիմը, որին միշտ այցի էին գնում։ Իսկ այժմ հույս ունի, որ կրկին է այցելելու, գտնելու է մոր պահած ջրի շշերը հոր շիրմաքարի մոտ եւ լվանալու է այն։
Հուզիչ էր նաեւ գրողի թոռնուհու՝ Արմինե Բաբայանի խոսքը՝ նվիրված սիրելի պապին, ով իրենց համար եղել է օրինակելի ու սիրելի կերպար։ Կարոտով պատմեց, որ ամեն ամառ՝ արձակուրդներին, մշտապես Տումիում են եղել Խորենի 9 թոռներով եւ պապի հետ մասնակցել արշավների տարածքի պատմամշակութային հուշարձաններ՝ Գտչավանք ու Տող, Դիզափայտի Կատարովանք։ Այժմ էլ հուշերով միշտ այնտեղ է՝ պապի այգում, որտեղ անցկացրել է լավագույն պահերը։
Երեւանաբնակ Մարկ Հովհաննիսյանը, ով 2015 թ․մի քանի օրով, որպես զբոսաշրջիկ, եղել է Տումիում եւ բնակվել Խ. Ղազարյանի հարկի տակ, մեծ սիրով խոսեց իսկական հայի, նրա հյուրընկալ օջախի մասին։ Հյուրերից Ավետիս Խաչատրյանը, ով նույնպես եղել է Տումիում, մասնակցել «Դիզակի գույները» մրցույթի աշխատանքներին, անդրադարձավ կորուսյալ հայրենիքի խնդրին՝ ասելով, որ մենք պետք է դաստիարակենք մի սերունդ՝ նժդեհյան ոգով, որ երբեք հայրենիք չկորցնենք ու դարեր շարունակ չերազենք կորցրածը հետ բերելու մասին։
Ելույթներից հետո ներկաները դիտեցին փոքրիկ տեսանյութ՝ Արցախի հանրային հեռուստատեսության «Իմ գրադարանում» հաղորդումից՝ ունկնդրելով Խ. Ղազարյանին: Այնուհետեւ «Դիզակ Արտի» սաները հանդես եկան ազգագրական ու դասական երգերի կատարումներով։ Ասպարեզում էին նաեւ Անուշ Ստեփանյանն ու տումեցի երգիչ Մհեր Մոսյանը:
Ավարտից հետո զրուցեցի Խ. Ղազարյանի դստեր՝ Նուշա Ղազարյանի հետ, ով այժմ բնակվում է Երեւանում։ Ասաց, որ ունի 2 որդի եւ 1 դուստր։ Որդիներից Սարգիս Բաղդասարյանը մասնակցել է 44-օրյա պատերազմին, վիրավորվել։ Այժմ էլ Հայոց բանակի սպան ծառայում է Արցախի զորամասերից մեկում։ Սյուզաննա դուստրն ունի 4 զավակ եւ բնակվում է Արցախում։ Հավատում է, որ տուն են վերադառնալու։
