«Եվրոպական ժողովուրդներն ու պետական գործիչները հոգնել են մշտնջենական Հայկական հարցից: Դա ինքնին հասկանալի է. չէ՞ որ այդ հարցը նրանք ձախողեցին: Հայաստան անունը նրանց նիրհած խղճերում արթնացնում է սոսկ ուրացած կամ չկատարած խոստումների տհաճ հիշողություններ: Նրանք մատը մատի չխփեցին իրենց խոստումները կատարելու համար, քանի որ դրանք տվել էին թեեւ փոքր, արնաքամ, սակայն շնորհալի մի ժողովրդի, որ չուներ նավթի ու ոսկու հանքավայրեր:
Կարեկցում եմ հայ ժողովրդին, որ խճճվեց եվրոպական քաղաքականության մեջ: Նրա համար ավելի լավ կլիներ, եթե իր անունը երբեւէ հնչած չլիներ եվրոպացի որեւէ քաղաքագետի բերանից: Սակայն հայ ժողովուրդը բնավ չի կորցնում իր հույսը: Նա համառ, անխոնջ աշխատում եւ սպասում է, շարունակ սպասում:
Նա սպասում է մինչեւ օրս…»:
Ֆրիտյոֆ ՆԱՆՍԵՆ
Նորվեգացի մեծ մարդասեր, գիտնական-բեւեռախույզ, հանրային հեղինակավոր գործիչ եւ մեր ժողովրդի լավագույն բարեկամ Նանսենի այս խոսքերը նրա «Խաբված ժողովուրդ» գրքից են՝ նվիրված հայոց պատմությանը, մշակույթին, ճարտարապետությանը, 20-րդ դարասկզբի՝ նախադեպը չունեցող նախճիրին՝ հայոց ցեղասպանությանը, տարբեր երկրների դիվանագիտական խարդավանքներին, եվրոպական բազմադիմի ու շահադիտական քաղաքականության դատափետմանն ու բացահայտմանը: Նրա հայանպաստ գործունեությանը դեռ կանդրադառնանք, իսկ մինչ այդ՝ գանք հեռվից:
Փաստաբանի ընտանիքում ծնված Նանսենը երիտասարդ տարիքում եղել է չմշկորդ, զբաղվել լողով, դահուկավազքով, նկարչությամբ: Քսան տարեկանում մասնակցել է չորս ամիս տեւողությամբ ճանապարհորդությանը ողջ Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսով, քսանյոթ տարեկանում գլխավորել այն թիմը, որն առաջին անգամ ամբողջությամբ հատել է Գրենլանդիան, իսկ միջազգային ճանաչման արժանացել շնորհիվ Հյուսիսային բեւեռ իր իսկ կառուցած «Ֆրամ» նավով ռեկորդային արշավի:
Քրիստիանայի համալսարանում կենդանաբանություն ուսումնասիրած բեւեռախույզն ավելի ուշ աշխատել է Բերգենի թանգարանում, հետազոտել ջրային օրգանիզմների կենտրոնական նյարդային համակարգը, արժանացել գիտությունների թեկնածուի, տարիներ անց՝ պրոֆեսորի կոչման: Մեծ է գիտնականի ներդրումը նաեւ օվկիանոսագիտության սարքավորումների բնագավառում:
Նորվեգիայի՝ 1905-ին Շվեդիայից անջատվելուց հետո իր երկրի դեսպանն էր Մեծ Բրիտանիայում: Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո, որպես Ազգերի լիգայի գերագույն կոմիսար, Նանսենն զբաղվում է ռազմագերիներին հայրենիք վերադարձնելու եւ գաղթականների խնդիրներով, կազմակերպում օգնություն Պովոլժիեի սովյալների համար: Վերջնական հաշվարկներով, նրա ջանքերի շնորհիվ 1922 թ. թվականին իրենց հայրենիք են վերադարձել 427 հազար ռազմագերիներ՝ ավելի քան 30 երկրներից:
1924 թվական. հայոց եղեռնին քաջատեղյակ մեծահամբավ նորվեգացին սկսում է զբաղվել մազապուրծ ու աշխարհասփյուռ հայ փախստականների հարցերով: Նրա հասարակական գործունեության մեջ կարեւորագույն տեղ են գրավում հայանպաստ աշխատանքը, անմնացորդ ջանքերը Հայ դատի արդարացի լուծման եւ հայ գաղթականների վիճակի բարելավման համար: Խստագույնս է դատապարտել սուլթան Համիդ 2-րդի եւ երիտթուրքերի կազմակերպած հայերի ցեղասպանությունը, մեծապես օգնել բնավեր գաղթականներին. բազմահազար հայ փախստականներ են ստացել «Նանսենյան անձնագրեր», որը մասամբ թեթեւացրել է տառապյալների դրությունը: Առաջարկել է պայմաններ ստեղծել հայ գաղթականներին Խորհրդային Հայաստան վերադարձնելու համար, շուրջ հինգ տարի անընդմեջ գլխավորել հայրենադարձության հանձնաժողովը: Այդ նպատակին էր միտված իր հանձնաժողովով 1925 թ. հունիսին նրա ժամանումը Երեւան: Եղել է հանրապետության տարբեր շրջաններում, պարզել գաղթականներին ընդունելու հնարավորությունները, մասնակցել Շիրկանալի՝ Շիրակի ջրանցքի բացմանը: Վերադառնալով Ժնեւ, իր նախաձեռնությամբ ժողով հրավիրել, որտեղ որոշվելու էր հայերին վերոնշյալ անձնագրերը տալու հարցը: Անձամբ է զբաղվում այդ գործընթացով: Սակայն տեսնելով, որ Ազգերի լիգան դանդաղում է հայ գաղթականության հայրենադարձման հարցում, մարդասիրական ուղիներով ինքն է հայթայթում անհրաժեշտ միջոցներ եւ տրամադրում յոթ հազար գաղթականների հայրենադարձության կազմակերպման համար: Ավելին. հայերին աջակցելու նպատակով Նանսենյան գրասենյակներ է բացում մի շարք երկրներում: Սիրիայի, Լիբանանի, Եգիպտոսի տարածքներում գործող գրասենյակների եւ Հայ բարեգործական ընդհանուր միության մասնաճյուղերի սերտ ու կանոնակարգված համագործակցությունը արդեն տալիս է բաղձալի արդյունքը: Հայության ճակատագրով մտահոգ գործիչը Հայ բարեգործականի նախագահ Պողոս Նուբար Փաշայի հետ ստեղծում է Միացյալ հայկական կոմիտե, այն բազմաթիվ աջակիցներ է գտնում աշխարհի տարբեր երկրներում, ծավալում հայանպաստ գործունեության հզոր շարժում: Նանսենի բազմաթիվ հոդվածներ, զեկուցագրեր, ելույթներ նվիրված են մեր ժողովրդի պատմությանն ու Հայաստանին: 1927-ին նորվեգերեն է հրատարակվել նրա «Հայաստանում» ծավալուն գիրքը: Հետագայում այն թարգմանվել է անգլերեն եւ ֆրանսերեն՝ «Հայաստանը եւ Մերձավոր Արեւելքը», գերմաներեն՝ «Խաբված ժողովուրդ» վերնագրերով: Գրքի շապիկին կարմիր տառերով գրված է. «Մեղադրանք Անտանտի եւ Ազգերի լիգայի դեմ…»:
1930 թ. մայիսի 13. դադարում է բաբախել վերջին երկու տարիներին ցավերից տառապող մեծ մարդասերի սիրտը: Վերջապես խաղաղվում է նրա անհանգիստ հոգին: Համաձայն սեփական կտակի՝ նրա մարմինը դիակիզվում է: Դստեր պատմածով՝ այդ պահին չի ասվում ոչ մի խոսք, միայն նվագախումբը հնչեցնում է Շուբերտի «Մահը եւ աղջիկը»: Գիտնականի՝ մասունք դարձած մոխիրը թաղվում է Պուլհյոգդայի բարձրուղեշ ծառերից մեկի հովանու տակ…
Մարդկության անմահ զավակներից է Ֆրիտյոֆ Նանսենը, սխրալից կյանքով ու գործունեությամբ հավերժացածներից մեկը: Մեզ՝ հայերիս համար՝ խնկարկելի ու թանկ. «Ֆրիտյոֆ Նանսենի գիրքն Ավետարանի մարդկային թարգմանությունն է…» ,- նրա վաստակն այսպես է բառավրձնել Գարեգին Ա Ամենայն հայոց երջանկահիշատակ վեհափառը: Իսկ բրտանական հանրահայտ «Թայմս» օրաթերթը ժամանակին ի լուր աշխարհի ազդարարել է. «Նանսենի «Խաբված ժողովուրդ» գիրքը կարիճի պես իր պոչի մեջ խայթոց ունի, որը վիրավորում է հաճկատարությունը բոլոր նրանց, ովքեր խոստացան ավելին, քան կատարեցին…»:
Խոնարհում հայամեծ սրտիդ, ով մեծ Նորվեգացի…
