Պատմական հինավուրց բնակավայրի անունն իսկ (Հացիկ) ուրվագծում է ավանդույթներով եւ սովորություններով հարուստ ներկապնակը, ինչի մասին հիշատակվում է 5-րդ դարից: Իր «Արցախ» գրքում գյուղի վերաբերյալ բավական հիշարժան տեղեկություններ է հաղորդում գրող եւ ազգագրագետ Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանը, ով, անդրադարձ կատարելով համայնքի տարածքում գտնվող պատմամշակութային հուշարձաններին, կարեւորում է Վաչագան Բարեպաշտ թագավորի գործունեությունը՝ կապված ժամանակաշրջանի ուշագրավ իրադարձությունների հետ: Հենց նրա կառավարման օրոք է կառուցվել «Բռի» եկեղեցական (վանական) համալիրը: Բազմաթիվ լեգենդներ եւ զրույցնր են «շրջանառվում» Վաչագան թագավորի եւ Անահիտի սիրո պատմության մասին: Ասում են, որ վերջինիս անունը կրող աղբյուրի մոտ «թագավորը հանդիպել եւ սիրահարվել է ծամերով աղջկան», հագեցրել ծարավը: Այսօր էլ կա եւ խոխոջում է Անահիտի սառնորակ այդ աղբյուրը, որ երիտասարդների համար խորհրդանշական հանդիպման վայր է դարձել…
Հատկանշական է, որ հիմնականում «Անահիտի աղբյուրի» մոտ են կազմակերպվում ժողովրդական տոնախմբությունները, նշվում համայնքի օրը, անցկացվում ավանդական մյուս միջոցառումները: Հերթականը, որը կայացավ վերջերս՝ Մարտունու շրջվարչակազմի մշակույթի եւ երիտասարդության բաժնի նախաձեռնությամբ, խորհրդանշական էր: Հացի փառատոնն իր շուրջն էր հավաքել ոչ միայն շրջանի, այլեւ Արցախի տարբեր բնակավայրերի ներկայացուցիչների, արտերկրից ժամանած հյուրերի, ովքեր հետաքրքրված են հացի արարման պատմությամբ, ծեսերով եւ սովորություններով:
Թարմ թոնրահացի, գաթայի, ժենգալով հացի, կուրկուտի եւ խաշիլի անուշ բուրմունքը տարածվել էր գյուղով մեկ ու, մերվելով ժողովրդական հնչեղ երաժշտությանը, բարձրացրել տոնի մասնակիցների տրամադրությունը: Արցախյան ազգային տարազով մեծ մաման (Այան) ողջունում է հյուրերին եւ առատ սեղանի մոտ հրավիրում նրանց: «Պարավըք եկալ, այ ազիզ ղոնաղներ: Ըշկըրներիս յրա տեղ օնիք… Մեր տըռները, մեր սրտըրնեն միշտ պեց ա ծեր առաջ: Մենակ շատըմ խնդրում՝ պարի խաբարներավ շենը կյաք: Էս վերջին տնըքանդի կըռեվը սրտըրնես կոտրալ ա: Ժողովրդեն ունքամաչը պեցվում չի»,- արցախյան բարբառով հյուրերին է դիմում Այան եւ ջահել հարսներին հորդորում պատրաստած տաք ճաշերն ու համով ուտեստներն արագ տեղավորել սեղանին: Իսկ վերջիններս, որ կարծես նրա խոսքին էին սպասում, շուքով զարդարում են տոնական սեղանը եւ հյուրերին սիրալիր հացի հրավիրում: Շուտով թամադան օրհնում է տոնական սեղանը, եւ առաջին բաժակը, բնականաբար, բարձրացվում է պատերազմում նահատակված հայորդիների հիշատակի համար: Ապա փառաբանվում են հացն հանապազօրյա, ցորենից պատրաստված անուշահամ մյուս բարիքներն ու քաղցրավենիքները եւ կարմիր գինին, որ «գժված» խաղում է բաժակներում, արարող շինականի գովքն անում…
Փառատոնին առանձին տաղավարներով էին ներկայացել Հացի (Հացիկ), Եմիշճան, Բերդաշեն, Մուշկապատ, Մյուրիշեն, Նորշեն, Գիշի համայնքների հացագործները: Մասնակիցներից յուրաքանչյուրը փորձել էր ներկայացնել իր գյուղի, իր համայնքի խորհրդանշական ճաշատեսակը՝ թոնրահացի եւ թոնրի մեջ պատրաստված գաթայի համադրմամբ: Այնուհետեւ տոնակատարությունը տեղափոխվեց «Տկողնեն հանդ», ուր օրվա խորհուրդը մարդիկ վայելեցին ժողովրդական երգերի ու շարականների ներքո: Կարեւորելով նման ավանդական միջոցառումների կազմակերպման անհրաժեշտությունը՝ Մարտունու շրջվարչակազմի մշակույթի եւ երիտասարդության հարցերի բաժնի վարիչ Կարինե Սարգսյանը մասնավորապես ասաց, թե գտնվելով սահմանին մոտ, մարդիկ երբեք չկորցնելով զգոնությունը՝ շարունակում են ապրել ու արարել, արժանապատվորեն նշել ավանդական տոներն ու արժեւորել դրանք, փոխանցել սերունդներին. «Թող թշնամին տեսնի, որ մեր ժողովուրդն անկոտրում է, միասնական ու իր հողը երբեք չի զիջի: Թող նա լավ իմանա, որ Արցախն ապրում է, պատմական Հացիկ գյուղը կանգնած է եւ շարունակելու է հարատեւել»:
Պատմական Հացիկում տոնախմբությունը շարունակվեց մինչեւ երեկո, եւ Անահիտի աղբյուրի սիրո արձագանքներն ընդհուպ վանական համալիր էին հասել: Մարդիկ իրենց ծարավն հագեցրած տուն են շտապում: Վաղը նրանց մի նոր անակնկալ է սպասում: Արտերն հասունացել են, ու պիտի սկսեն հունձը…
Թող այն առատ լինի, բարի լինի:
