Գաղտնիքները երկնքում են, բայց դրանց լուծումները երկրի վրա են

Հակոբ Մովսեսը գրականություն եկավ 1970-ականների վերջերին, երբ հանդարտվել էին ավելի քան մեկ տասնամյակ գրական քննադատության՝ առ բանաստեղծությունը եւ նրա  շուրջ բեւեռած բանավեճերն ու ասուլիսները. քննադատներին չէր բավարարում բանաստեղծությունը, բանաստեղծներին՝ քննադատությունը: Եվ քանի որ երկուստեք իրավացի էին մասամբ, որովհետեւ առաջիններն արդեն տասնամյակներ շարունակ իրենց մեթոդաբանության հակաբանաստեղծական չափանիշների անսասանությամբ գրականություն էին բերում մակերեսային ճշմարտություններ:

Քննադատության լեզուն բացառապես սոցիալական էր, ելակետը՝ գաղափարական, բանաստեղծությունը բացառապես ասոցիալ էր, ուղղվածությունը՝ վերժամանակյա լսարան, ուստի եւ դրանք հայտնվել էին միանգամայն տարբեր հարթություններում, եւ, բնականաբար, փոխըմբռնման հնարավորությունը չնչին էր: Դա գրականության եւ արվեստի այն վիճակն է, երբ այն անհաջողության է դատապարտված պատմականորեն («Իրականությունը պոետոգեն չէ»՝ ժամանակին ձեւակերպում էր Հենրիկ Էդոյանը), գրականությունը ի զորու չէ պատասխանել հարցերի, որոնք նրա առջեւ դնում է ժամանակը, մինչդեռ բանաստեղծությունը խախտել էր այն նշանային համակարգը, որ ձեւավորվել էր «Ավրորայի» առաջին համազարկերի օրերից: Այս ժուժկալ մեթոդաբանությունն իրեն չարդարացրեց նաեւ ձեւականորեն, երբ գրական ասպարեզում էր Պ. Սեւակը, որ փորձեց արմատախիլ անել բանաստեղծության սոցիալականության չարի ծաղիկները՝ հաճախ ծայրահեղ սոցիալականությամբ։ Եվ եթե ի մտի առնենք, որ «երիտասարդ բանաստեղծները ավելի ուժեղ գտնվեցին իրենց տեսությունը, բայց ոչ իրենց բանաստեղծությունն պաշտպանելու գործում, բանաստեղծության շուրջ հյուսվեց այն լռության գոտին («Ապրում եմ լռության մեջ»), որ ավելի ուշ ասպարեզ իջնող նոր սերնդին այլ կերպ չես անվանի, քան լռության բանաստեղծներ» («Խոսքը լռելով է միայն»՝ մի բանաստեղծության մեջ գրում է Հ. Մովսեսը):

Հիրավի, ձեւը թանկ է նստում, եւ «անիծյալ բանաստեղծների» այդ սերունդը առավելագույնս վճարեց դրա համար: Չի կարելի ասել, թե սրանց հաջորդող սերունդն ավելի լայնախոհ էր ու ավելի բանիմաց. պարզապես նրանք ունեին նախորդների փորձառությունը՝ որպես գիտակցում եւ այդ փորձառությամբ՝ շրջահայացորեն ու աննկատ, արդեն միանգամայն նոր մակարդակով վերականգնեցին գրականության կորսված, խախտված նշանային համակարգը՝ այն առավելապես կապելով բանաստեղծության տոհմիկ երակին: Այս վերջին իմաստով ամենահետեւողականը Հակոբ Մովսեսն է: (Ինչ-որ առումով Հակոբ Մովսեսն  ու Հենրիկ Էդոյանը բանաստեղծական կողմնորոշումներով հակոտնյաներ  են,  առաջինի համար լեզուն աստվածություն է, երկրորդի համար՝ բանականություն: Բանականության լեզուն ունիվերսալ հատկանիշներ ունի եւ միայն միջոց է, Հակոբ Մովսեսի ըմբռնմամբ լեզուն բացառապես շնորհ է եւ ինքն է իր նպատակը):

Սովորաբար արվեստը նախորդում է արվեստի տեսությանը: Սակայն պետք է նշել, որ Հ. Մովսեսի բանաստեղծության ընկալման համար հարկ կլինի առանձնացնել տեսական այն սկզբունքները, որոնք, անշուշտ, նախեւառաջ ընկած են նրա բանարվեստի հիմքում՝ ա) բանաստեղծությունը ամենից առաջ պետք է բանաստեղծություն լինի («Բանաստեղծությունն այն ծածկագիրն է, որի վերծանման բանալին դարձյալ ինքն է»,- գրում է Հ. Մովսեսը), բ) պետք է լինի կրոնական գործողություն («Ի վերջո, ո՞ւմ համար է գրվում բանաստեղծությունը:- Բանաստեղծության աստծու համար»,- նշում է բանաստեղծը), գ) պետք է հաստատի երկրային կյանքը որպես ցնծություն եւ հրճվանք։

Անշուշտ, այս ըմբռնումներից յուրաքանչյուրը եւ առանձին-առանձին դնում են լեզվի խնդիրը՝ ա) լեզվի զտարյունը («իմը՝ սաթն է, բուստը, մարգարիտը խորին»), բ) լեզվի սրբազանությունը, ծիսական գործառույթը, գ) բանաստեղծության լեզուն որպես միմիայն Բանի մարմնավորում:

Այս սկզբունքներից առաջինը բանաստեղծի քերթողական արվեստի դավանանքն է, «արվեստն արվեստի համար» սկզբունքի հեռավոր արձագանքը, որ ավելի ուշ կառուցվածքային գրականագիտության կողմից բանաձեւվեց հետեւյալ կերպ. բանաստեղծություն է համարվում այն, ինչ արտահայտության այլ կերպ չունի, քան ինքն է: Ավելի մանրամասն բանաձեւումով՝ բանաստեղծություն է այն, ինչ խոսքի այլ տեսակով չի կարող արտահայտվել, քան միայն բանաստեղծությամբ: Իրականության եւ լեզվի, փոխաբերության եւ իրականության փոխհարաբերության այսպիսի ըմբռնումը Հ. Մովսեսի բանաստեղծությունը դարձնում է չափազանց կենտրոնաձիգ, ինքնահակ, որտեղից էլ, անկախ թեմաների բազմազանության եւ պատկերների հարափոխության, տեւական ու անփոփոխ են՝ մեկ թեմա եւ մեկ պատկեր. նրա բանաստեղծությունները մեկ բանաստեղծության փոփոխակ-տարբերակներն են: Եվ դա հեղինակի գերըմբռնման փիլիսոփայությունն է, ածանցյալ Քրիստոսի եւ քրիստոնեության գոյըմբռնումից:

Հ. Մովսեսի բանարվեստի երկրորդ սկզբունքը՝ բանաստեղծությունը պետք է լինի կրոնական գործողություն, նույնպես միջնադարյան ակունքներ ունի, որը այլազան  ձեւակերպումներով դրսեւորվեց նաեւ մեր  դարում: «Լեզուն ինձ համար հայտնաբերում է ազատությունը նրա, ով լռությամբ լսում է ինձ, այսինքն՝ նրա անդրանցականությունը… Խոսքը սրբազան է, երբ այն գործածում եմ ես, եւ մոգական է, երբ այն լսում է ուրիշը»,- գրում է Սարտրը: Հ. Մովսեսին ավելի մոտ է «գեղագիտական ստեղծագործությունը ի սպաս կրոնական նպատակի՝ որպես տառապանքի եւ մեղքի հաղթահարման միջոց» Ռիլկեյի ձեւակերպումը:

Հակոբ Մովսեսի բանաստեղծության գեղարվեստական համաբանությունը  գեղանկարչությունն է, ածականների եւ գոյականի համադրական պոեզիան:       Բանաստեղծության ըմբռնման այս պարագայում, ի հավասարակշռումն կյանքի, որտեղ բանաստեղծությունը հաստատվում է որպես կեցության (հայդեգերյան իմաստով) միակ մտածողություն, որ էր ի սկզբանե, վերահաստատվում է, որ կեցության ճանաչողությունը վերջիվերջո իրագործելի է լեզվի շնորհիվ, իսկ ինքը՝ լեզուն իր նորոգությունը հայտ հանդիման կարող է ցուցանել բանաստեղծության միջով եւ միջոցով: Այդ պատճառով միակ ու միաչափ իրականություն է դառնում գրականության եւ լեզվի դաշտը, երբ զոհաբերվում են ամեն կարգի հռետորականություն (առաջին հերթին), բարոյախոսություն (նախապես հակացուցելի. «Բանաստեղծությունից վտարել բարոյականությունը՝ չի նշանակում այնտեղ մտցնել անբարոյականությունը:- Բանաստեղծությունից պետք է վտարել բարոյախոսությունը»,- գրում է Հակոբ Մովսեսը), փիլիսոփայություն (եթե արարչական չէ), պատմություն (եթե այն կարող է տառապանք պատճառել), հանուն գերագույն նպատակի՝ գրականության:

Լինելով առավելապես մշակութաբանական բանաստեղծ՝ Հակոբ Մովսեսը պատմությունն ընկալում է որպես հոգեւոր կյանքի պատմություն, իսկ արվեստը՝ այն գիտակցելու եւ ճանաչելու եղանակ, ժամանակակից մարդու «եսի» վերականգնման ու ներդաշնակման փորձ: Այս կերպ նա բացում է մեր բանաստեղծության փակված երակը՝ գաղտնատեսական ծիրը, որը գնոստիկական իր ելեւէջներով սկիզբ է առնում Նարեկացուց, Շնորհալուց, անցնում մեր ողջ միջնադարով ու կանգնում Մեծարենցի ողբերգական գիշերերգության առջեւ:

Հղում անելով Արիստոտելին՝ Կիրկեգարդն ասում է, թե պոեզիայի տեսակետից  հնարավորը բարձր է իրականությունից, իսկ Պրուստը պնդում է, թե իրականությունը  պակաս հասանելի է, քան հնարավորը: Ըստ Մովսեսի՝ ստացվում է, որ հնարավորը  կեցության ընտրությունն է, իսկ կեցությունը՝ ինքն իր հնարավորությունը: Եվ այս  գիտակցումն է, որ նրա բանաստեղծությունը դարձնում է ժամանակից վեր՝ որպես  միայն հնարավորի արվեստ: Գրական-պատմական իմաստով նրա բանաստեղծությունը «երկու աշխարհի սահմանագծում» հայտնված արվեստագետի հոգու տառապանքի հաղթահարումն է կամ հաղթահարման փորձը: Հակոբ Մովսեսի պոեզիան լեզվի հայեցողություն է, որով այն վերադառնում է խոսելու իր իսկ հնարավորությանը։

Թադեւոս ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ