Եթե հայոց ճակատագիրն ի սկզբանե դատապարտված չլիներ մաքառումների, եթե այլազան ոսոխները չջանային պատուհասել խաղաղասեր մեր ազգն ու հայրենիքը, ապա գոնե մեր հոգեւոր հայրերն ստիպված չէին լինի դուրս գալ իրենց սրբազան խորաններից ու զինավորվել: Բայց եղան այնպիսիք, ովքեր անմար պահեցին խորանի լույսն ու մեր հավատը՝ զուգահեռաբար որդեգրվելով հայրենյաց պաշտպանության խնկելի գործին: Հոգեւոր դասի այդ դեմքերից է ազգային ազատագրական շարժման ակնառու գործիչ, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցին: Նա, ով հայրենիքին սատարեց եւ աղոթքով, եւ զենքով:
Թորոս Շահազիզյանը (այսպիսին է նրա իսկական անուն-ազգանունը), կենսագիր Ալեքսանդր Երիցյանի տեղեկությունների համաձայն, ազնվական ծագում ուներ. այս տոհմի հիմնադիր Շահազիզը Երեւանի գավառի Սուրմալուի վարչության ղեկավար Սադաթ բեկի եղբայրն էր: Ինքը՝ Սադաթ բեկը, հիմք էր դրել Կամսարականների նոր տոհմին: Կենսագրի տեղեկացմամբ՝ ինքն օգտվել է Գալուստ Շերմազյան-Վարդանյանի եւ Հարություն Շահազիզյան-Կամսարականի հավաքած նյութերից, որոնց մի մասը ոչնչացվել է Թիֆլիսում: Հետագայում Աշտարակեցին էլ, իր հերթին, ազնվական ծագման վկայագրեր է տվել Երեւանի քաղաքապետ Բարսեղ Գեղամյանին:
Ազնվական ծագմամբ վեհափառը ծնվել է Աշտարակում, սովորել Էջմիածնի ժառանգավորաց դպրոցում եւ ստացել հոգեւոր կոչում: 1808-ին նա արդեն նորաստեղծ Սինոդի անդամ էր եւ ազդեցիկ դիրք էր գրավում հոգեւորականության շրջանում: Նրան վիճակված էր գործուն մասնակցություն ունենալ 1804-1813 թթ. ռուս-պարսկական եւ 1806-1812 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմներին՝ նպաստելով Մայր աթոռի հետ ցարական կառավարության քաղաքական կապերի ամրապնդմանը՝ ի շահ իր հայրենիքի:
1814 թ. Ներսես արքեպիսկոպոսը նշանակվում է Վրաստանի հայության հոգեւոր առաջնորդ եւ տեղափոխվում Թիֆլիս, որտեղ ձեռնամուխ է լինում բարեկարգելու իր խնամքին վստահված թեմը, վրաց մայրաքաղաքը դարձնելու հայության մտավոր կենտրոն: 1816 թ. ռուսական կաբինետը, գնահատելով թեմի առաջնորդի ակտիվ գործունեությունը, նրան պարգեւատրում է սուրբ Աննայի առաջին աստիճանի մեդալով: Աշտարակեցու նախաձեռնությամբ ու նրա ջանքերով 1824-ին Թիֆլիսում բացվում է Կովկասում առաջին խոշոր ուսումնական հաստատություններից մեկը համարվող հայկական դպրոցը, որը հետագայում կոչվելու էր իր անունով՝ Ներսիսյան: Իսկ մինչ այդ՝ 1818-ին, նա Թիֆլիսում հիմնել էր վանական դպրոց՝ շուրջ քսան երեխայի համար: Այս դպրոցում են սովորել Խաչատուր Աբովյանը, Ստեփանոս Նազարյանը, հայտնի այլ դեմքեր: Եվ բնավ պատահական չէր վրացի գեներալ Օթար Ամիլախավարի մեծարանքի խոսքը՝ ուղղված Ներսեսին. «Դու իմ հայրենիքում մեծ լապտեր վառեցիր…»: Ներսիսյան դպրոցում ուսումն անվճար էր: Այստեղ հայ երեխաների հետ միասին ուսանում էին նաեւ վրացի, հույն, հրեա, թուրք երեխաներ: Որոշ ժամանակ անց դպրոցին կից հիմնում է նաեւ տպարան, սկիզբ դնում հրատարակչական գործին: Ներսես Աշտարակեցին դառնում է արեւելահայության առաջնորդն ու կենտրոնական դեմքը: Նրա հետ հաշվի էին նստում Կովկասի իշխանություններն ու ռուսական բանակի հրամանատարությունը:
1826-28 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի սկզբին ազգընտիր առաջնորդը հայրենասիրական կոչ է հղում բովանդակ հայ ժողովրդին, որով հորդորում էր զենք վերցնել եւ ռուս զինվորների հետ ուս ուսի տված կռվել հայրենիքի ազատագրման համար: Անձամբ կազմակերպելով կամավորական ջոկատներ՝ մասնակցում է ռուսական զորքերի Երեւանյան երրորդ արշավանքին, Երեւանի, Էջմիածնի, Սարդարապատի ազատագրմանը: Ցարական կառավարությունը, բարձր գնահատելով Ներսես Աշտարակեցու ռուսանպաստ գործունեությունը, ծառայություններն ու օգնությունը ռուսական զորքերին, 1828 թ. նրան շնորհում է Ալեքսանդր Նեւսկու շքանշան: Պատերազմի ավարտից հետո, երբ Արեւելյան Հայաստանը միացվում է Ռուսաստանին, Աշտարակեցու հոգսը դառնում է պարսկահայերի ներգաղթի կազմակերպումը. հատուկ պատվիրակների միջոցով բացատրական լայն աշխատանք է ծավալում պարսկահայերի շրջանում՝ հորդորելով նրանց գաղթել Արեւելյան Հայաստան՝ համոզված լինելով, որ հայրենիքի փրկությունը կախված է Արարատյան դաշտավայրում հայ ժողովրդի բազմանալուց: Պատվիրակների միջոցով նա խնդրում է իր «լավ բարեկամ» ռուս գրող եւ դիվանագետ Ալեքսանդր Գրիբոյեդովին Պարսկաստանի հետ կնքվելիք պայմանագրում անպայման նախատեսել հայերի ներգաղթն իրենց բնօրրան: Իսկ երբ սկսվում է այդ գործընթացը, ջանք չի խնայում հայկական մարզերում գաղթականների ընդունման, բնակեցման եւ կյանքի համար քիչ թե շատ տանելի պայմաններ ստեղծելու համար:
Ռուսաստանի հովանո ներքո հայկական ինքնավարություն ստեղծելու՝ Ներսես արքեպիսկոպոս Աշտարակեցու վերջնական ու ակնհայտ ձգտումները շուտով հարուցում են տարիներ առաջ իրեն պարգեւատրած այդ նույն ցարական կառավարության դժգոհությունը, եւ նա հեռացվում է Անդրկովկասից՝ նշանակվելով Նոր Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի հայոց թեմի առաջնորդ: Այդ գործում հիմնական գործող անձը ռուսական զորքերի հրամանատար Պասկեւիչն էր. նա հալածանքներ է սկսում Հայաստանի ինքնավարության համար պայքարող հայ գործիչների դեմ, որոնցից ամենանշանավորը Ներսես Աշտարակեցին էր: Առաջնորդը մեղադրվում էր մուսուլման բնակչությանը հալածելու, արքունի գանձարանի հաշվին Էջմիածնի հարստությունները մեծացնելու, հայկական բանակ կազմակերպելու կեղծ մեղադրանքների մեջ: Եվ հեռավոր երկրամաս ուղարկելով՝ նրանք ցանկանում էին հեղինակավոր հոգեւորականին հեռու պահել հայոց պետականության վերականգնման համար պայքարից:
1843 թ. ընտրվելով կաթողիկոս՝ հայրենապաշտ հոգեւորականը վերադառնում է Էջմիածին, դիմադրում Հայ եկեղեցու հանդեպ ցարական կառավարության ոտնձգություններին, զբաղվում հասարակական, կրթական, շինարարական գործունեությամբ: Նրա ջանքերով կարգավորվում են Մայր աթոռի եւ Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքարանի խզված հարաբերությունները:
Կամսարականների նախարարական տոհմից սերված հայ ազատագրական պայքարի եւ հայ մշակույթի մեծագույն գործիչների մեկը՝ ազգընտիր կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցին վախճանվում է 87 տարեկան հասակում՝ 1857 թ., Թիֆլիսում: Նրա աճյունը հանդիսավորությամբ բերվում է Էջմիածին եւ ամփոփվում Մայր տաճարի գավթում: Տապանաքարի վրա փորագրված է երկու բառ՝ «Պաշտպան հայրենյաց»: Ամեն ինչ ասված է, այլ բառերի կարիք չկա…
