Հայաստանում առաջին հիդրոէլեկտրակայանը կառուցվել է 1903 թ., Դիլիջանում։ Աղստեւ գետից առբերվող ջրով պտտվող անիվն աշխատեցնում էր փայտասղոցարանի շրջանաձեւ սղոցը։ Աղստեւ գետը Կուրի աջակողմյան վտակներից է, երկարությունը 133 կմ է։ Սկիզբ է առնում Փամբակի լեռնաշղթայի Թեժլեռ գագաթի լանջերից։ Վերին հոսանքում ունի լեռնային բնույթ, հոսում է նեղ կիրճով, ստորին հոսանքում լայնահուն է։ Խոշոր վտակներն են Բլդանը, Սառնաջուրը, Ոսկեպարը, Գետիկը, Աղդանը։ Տարեկան միջին ծախսը 8.22 խմ/վ է, առավելագույնը՝ 158 խմ/վ, նվազագույնը՝ 0.02 խմ/վ, տարեկան հոսքը՝ 256 մլն խմ։ Գետի ջուրն օգտագործվում է ոռոգման համար։ Ափերին են Դիլիջան եւ Իջեւան քաղաքները։
«Մշակ» թերթի 1912 թ. մայիս ամսվա թիվ 120-ում տպագրված «Ուրախալի երեւույթներ» հոդվածում հեղինակը գրում է. «… Այդպիսի մի ձեռնարկություն պիտի համարել եւ Դիլիջանի կայանը, որ անհատական ուժերով ու միջոցներով հիմնել է տեղացի մի խրախուսելի անձն` Հայկ Գրիգորյան: Կայանն առայժմ լույս է ստանում մի մոտորով (ջրի ուժով)` 220 վոլտ, 32 եւ կես ամպեր: Գյուղում դրված են 360 լամպիկներ, լուսավորված են խճուղին, շուկան: Ամսավճարը մի լամպիկի համար` 1 ռուբլի: Ամռանը, երբ տեղս կգան ամառողներ, Հայկ Գրիգորյանը մի մոտոր եւս կբերի, որով եւ էլեկտրական ուժն ու լամպիկները կավելանան: Մեր երկիրն էլեկտրականության անսպառ աղբյուր է, ըստ ամենայնի շահագործելի, բայց ցավ է նկատել, որ գավառական շատ կենտրոններ զուրկ են էլեկտրական ուժերի շահագործումից: Դիլիջանի այս կայանը հասարակական նշանակություն ունի, եւ գավառական համայնքները օրինակելու են»:
Դիլիջանի հիդրոէլեկտրակայանը հետաքրքրեց շատերին ոչ միայն Հայաստանում, այլեւ նրա սահմաններից դուրս: Դիլիջան է ժամանում Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի 5-րդ դասարանի սաների խումբը` նույն դպրոցի ուսուցիչ Շահբազյանի ղեկավարությամբ եւ ծանոթանում էլեկտրակայանի աշխատանքին:
Անիվի մեխանիկական էներգիան հաղորդելով 10 կՎտ հզորություն եւ 230 Վ լարման հաստատուն հոսանքի գեներատորին՝ ստեղծել են առաջին պարզունակ հիդրոէլեկտրակայանը։ Կայանի օգտակար ճնշումը 2 մ էր։ Էլեկտրական էներգիայի տարեկան արտադրությունը մինչեւ 10 հազար կՎտ/ժ էր եւ օգտագործվում էր նաեւ լուսավորության համար։
Ստեփան ՊԱՊԻԿՅԱՆ
Ռուսաստանի բնագիտության ակադեմիայի պրոֆեսոր
