Կանտը ոչ միայն փիլիսոփա է եղել, այլեւ գիտնական: Շատ տարիների ընթացքում գերմանական անշուք համալսարանի լռության մեջ, Պրուսիայի հեռավոր սահմանին, ժամանակի գիտական կյանքի կենտրոններից դուրս, Կանտն ինքնուրույն աշխատել է աստղագիտության, ֆիզիկական աշխարհագրության եւ մարդաբանության հարցերի վրա, ուշադրությամբ հետեւել է բնագիտության զարգացմանը: Դասախոսությունների ցանկում, որ նրան վիճակվել է կարդալ իր պրոֆեսորական կյանքի երկար տարիների ընթացքում, մենք փիլիսոփայական գիտաճյուղերի կողքին գրեթե մշտապես հանդիպում ենք մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի, ֆիզիկական աշխարհագրության, մարդաբանության կամ հանքագիտու-թյան դասընթացների: Նա նույնիսկ առաջինն էր, կամ առաջիններից մեկը, որ գերմանական համալսարաններում ներմուծեց ֆիզիկական աշխարհագրության պարբերական դասավանդումը….
Մարդկային մտքի պատմության մեջ այն ընդհանուր հարցը, որ հետաքրքրություն է առաջացնում բնագիտության հանդեպ Կանտի վերաբերմունքի պարզաբանման մեջ, դա գիտության՝ ճշգրիտ գիտելիքի եւ փիլիսոփայության հարաբերակցության հարցն է: Ես այստեղ խոսում եմ ոչ թե այդ հարաբերակցության տրամաբանական կամ փիլիսոփայական վերլուծության մասին, այլ գիտական դիտարկման ճանապարհով պարզաբանման՝ ուսումնասիրելով մարդկային ոգու այդ երկու բնագավառների՝ պատմականորեն ձեւավորված փոխհարաբերությունները:
Անտարակույս, մարդկային գիտակցության այս երկու բնագավառները գտնվել են եւ գտնվում են մեկը մյուսի հետ սերտ փոխազդեցության մեջ, ուստի անպտուղ եւ անշնորհակալ գործ կլիներ գնահատելը, թե որքա՞ն մեծ կամ փոքր է եղել փիլիսոփայության նշանակությունը գիտության զարգացման համար կամ էլ գիտության նշանակությունը փիլիսոփայության զարգացման համար: Դրանց փոխադարձ, անխզելի կապը իրական պատմական փաստ է, բնավ ոչ ենթակա կասկածի:
Եթե այս հիմնադրույթի լույսով ենք դիտարկում մտքի պատմական ընթացքը, հնարավոր է նկատել, թե ինչպես գիտական բոլոր խոշոր հայտնագործությունները եւ գիտական ամփոփումները վաղ թե ուշ իրենց արտացոլումն ու վերամշակումն են ստանում փիլիսոփայական մտքի մեջ, իսկ եթե դրանք առկա փիլիսոփայական համակարգերից դուրս են լինում, ապա նպաստում են նոր համակարգի ստեղծմանը…
Այս իմաստով գիտական գործունեությունը որոշ չափով նախորդում է փիլիսոփայական աշխատանքին, եւ գիտական խոշոր ամփոփումներից հետո, որոնք ընդայնում են ճանաչվածի շրջանակները կամ խորտակում են դարերով կայունա-ցած եւ փիլիսոփայական ամրագրում ստացած գիտական դրույթները, հարկավոր է սպասել փիլիսոփայական հանճարի հայտնությանը, փիլիսոփայական մտքի նոր արարումների, փիլիսոփայության նոր հոսանքների առաջացման….
Բնութագրելով Կանտին որպես բնագետի՝ ամենից կարեւորն է պարզել եւ գնահատել նրա վերաբերմունքը հատկապես ժամանակի գիտության այդ կողմերին: Քանզի միայն այստեղ էր, որ նա բախվեց նոր երեւույթների, որոնք պահանջեցին փիլիսոփայական նոր վերամշակումներ, մետաֆիզիկական մտքի նոր կառուցակարգումներ: Կանտ գիտնականը, որ քաջածանոթ էր գիտության այդ բնագավառներին, նաեւ լիովին տեղյակ էր իր ժամանակի բնագիտության ձեռքբերումներին, անցում կատարելով դեպի ինքնուրույն փիլիսոփայական աշխատանք, չէր կարող կանգ առնել գոյություն ունեցող փիլիսոփայական համակարգերի վրա, պարտավոր էր որոնել նոր ուղիներ…. Նման հիմքի վրա ձեւավորվելով՝ բնական երեւույթների ըմբռնումը Կանտին անխուսափելիորեն բախման մեջ դրեց փիլիսոփայական այն համակարգերի հետ, որոնցից նրա միտքը երկար ժամանակ չէր կարողանում բաժանվել, եւ նպաստեց նրա մտքի նոր, ինքնուրույն ստեղծագործական աշխատանքին:
Պատրաստել է Վ. ՄԻՐԶՈՅԱՆԸ
