Եկեք պայմանական մի վարկած առաջ քաշենք, այն է՝ մարդու ծագման իսկ սկզբից ուրվագծվել են երեք ընդհանուր ծրագրեր՝ բնական, սոցիալական եւ բուն մարդկային՝ բարոյական: Առաջինում դրված է եղել կենսաբանական գոյատեւման նպատակը: Երկրորդ ծրագրի էությունը մարդուն փոքրիշատե հղկելն է («քաղաքակրթել»): Երրորդ ծրագրի նպատակն է ձեւավորել բարոյական էակ (homo moralis):
Այդ երեք գլխավոր ծրագրերը իրականացվել են ոչ թե միմյանցից մեկուսի եւ ոչ էլ պարզապես միաժամանակ. դրանք միշտ ագուցված են եղել մեկմեկու եւ մշտապես փոխազդել են: Ընդհուպ այն աստիճանի, որ այսօր մարդկությունն ունակ է ինքն իրեն ֆիզիկապես ոչնչացնելու ոչ միայն բնական միջավայրի թունավորման հետեւանքով, այլեւ մի որեւէ գաղափարական-քաղաքական խելագարության կամ էլ բարոյական տարրական այլասերման պատճառով:
Ըստ առաջին ընդհանուր ծրագրի՝ գոյատեւումը, թվում է հասկանալի բան: Բայց ինչպե՞ս. միայնակ գայլի պե՞ս, թե՞ հարազատների հետ միասին: Միգուցե սեփական ազգի՞ հետ միասին: Կամ էլ, թերեւս, ամբողջ մարդկությա՞ն հետ միասին: Մարդը հնարավորություն ունի այս հարցին տարբեր կերպ պատասխանելու:
Առաջին ծրագիրը, մատնանշելով նմանօրինակ, կարծեք, ավելի քան որոշակի եւ բնական նպատակը, զարմանալիորեն լռության է մատնում միջոցների հարցը: Մինչդեռ սեփական գոյության պահպանման համար մարդիկ մշտապես պայքարում են՝ այս կամ այն կերպ: Այստեղից էլ անխուսափելիորեն գոյանում են հնարավոր հետեւանքների հույժ զգալի տարբերություններ (կանխատեսելի կամ անկախատեսելի):
Երկրորդ ընդհանուր ծրագրի նպատակն էր ստեղծել սոցիալական այնպիսի պայմաններ, որոնք հնարավոր կդարձնեին մարդու ոչ միայն անվտանգ եւ նվազագույն ապահովվածությամբ գոյությունը, այլեւ մարդու ոչ կենսաբանական ընդունակությունների զարգացումը:
Այս ծրագիրը ելնում էր տեսական այն դրույթից, թե միայն հասարակության մեջ կարող է homo sapiens-ը դառնալ մարդ:
Միայն թե խնդիրն այն է, որ անմարդկային հասարակությունը ունակ չէ ձեւավորելու մարդկային որակներ: Մյուս կողմից էլ, միայն մարդն է կարող հասարակությունը կանոնավոր դարձնել:
Սոցիալական ծրագրի խորքային արատն այն է, որ ծրագիրն իրականացնում է ոչ թե վերացական ինչ-որ մի սոցիում, այլ միանգամայն որոշակի, միս ու արյունից, հասարակական օրգանիզմը, բեռնված չլուծված, իսկ, գլխավորը՝ տվյալ պայմաններում չլուծվող հիմնախնդիրներով: Ի լրումն՝ հասարակությունը սոցիալական զանազան խմբերի (ընտանիք, ազգ, դավանանք, համադասարանցիներ եւ այլն) համակեցություն է, որոնցից ամեն մեկը ձգտում է մարդուն «յուրացնել», ճնշել նրան, ենթարկել իրեն: Այդկերպ մարդն ի վերջո զրկվում է անհատականություն դառնալուց:
Երրորդ ծրագիրը մարդու առջեւ անսպասելիորեն նոր հարց է դնում. որպես ինչ է նա ցանկանում գոյատեւել. որպես կենսաբանական առանձնյա՞կ, որպես այս կամ այն սոցիալական խմբի, ազգային հանրույթի ներկայացուցի՞չ, թե՞ գուցե որպես մարդ:
Երրորդ ծրագրի հիմնախնդիրը սովորաբար ձեւակերպվում էր այնպես, որ մարդուն տրված լիներ որոշակի ազատություն՝ ինքն իրեն ընտրելու ազատություն: Դրանում հարկավոր է տեսնել մարդկային ծրագրի բուն էությունը, որն արմատապես տարբերվում է առաջին երկուսից:
Այդուհանդերձ, հիմք ունենք ասելու, որ մարդկային ծրագրի իրականացումը միշտ հարցականի տակ է դրվել….
Ըստ դերերի սոցիոլոգիական տեսության՝ մարդը, ըստ էության, այն դերերի համախումբն է, որ նա կամավոր-պարտադիր խաղում է հասարակության մեջ: Նա, կարծեք թե, իր սեփական դեմքն էլ չունի՝ կենդանի, փոփոխվող եւ անկրկնելի դեմքը: Նրա տրամադրության տակ թատերական քարացած դիմակների հավաքածու է, որոնք խորհրդանշում են նրա սոցիալական դերակատարումները: Եվ ուրեմն, չկա այն, ինչը կարող ենք անվանել «մարդն ինքնին»:
Ինտելեկտուալ ինքնուրույնությունը (խղճի ազատությունը՝ լայն ըմբռնմամբ) մարդկային անհատի իրավունքն է եւ, կարելի է ասել, նրա պարտքն է: Ըստ արժանիքի՝ անկախ միտքը հոգեհարազատ է ճշմարտությանը, թեպետ նա, բնականաբար, մոլորություններից զերծ մնալու երաշխիքներ չի տալիս….
Երրորդ ընդհանուր ծրագիրը լուրջ նշանակություն ունի, ըստ էության, միայն նրա աշխարհազգացողության համար, ով ինքը, ճիշտ է՝ բնության եւ հասարակության աջակցությամբ, հենվելով անցյալի մշակույթի վրա, ինքն իրեն ձեւավորել է որպես մարդ….
Գործնական բարոյականությունը, կանտյան «Ի՞նչ եմ ես պարտավոր անել» հարցադրման ոգով իմ առջեւ խնդիր է դնում, թե ինչպես կարող եմ իր վարքագծին հաղորդել բարոյական իմաստ: Գործնական բանականությունը հարց է տալիս, թե մարդկային գոյությունն ունի՞ արդյոք որեւէ իմաստ: Մետաֆիզիկական մտածողության համար բուն իմաստավորումն է խնդիրը. այդ ի՞նչ պետք է լինի, որ այս կամ այն բանը համարվի իմաստ ունեցող: Այս տեսակետից՝ փիլիսոփայության կոչումը լույս սփռելն է:
Պատրաստել է Վ. ՄԻՐԶՈՅԱՆԸ
