«Ես կգրեմ գեղարվեստական գործ՝ դրամա. կուզեն բեմադրեն, կուզեն՝ ոչ…»

«Ինչպես իր բոլոր երկերը, անկախ նրանց բովանդակությունից ու խորքից, գրված են միշտ խնամքով ու ճաշակով, եւ ոճի մեջ ոչ մի պոռոտ բան,- այդպես էլ ինքը՝ հագնվում էր խնամքով, ճաշակով: Բայց անձը ցուցադրելու ոչ մի նշան. միշտ պարկեշտ եւ միշտ զվարթ: Անգամ այն ժամանակ՝ 13 եւ 14 թվականներին, երբ «Հին աստվածները» դղրդում էր մեր քաղաքներում եւ արվեստի տոն էր տոնում՝ հեղինակ Շանթը չէր երեւում մեջտեղ: Ճշմարիտ է, նա, ըստ մեծի մասին, ապրում էր Եվրոպայում, բայց եւ ամեն տարի լինում էր Թիֆլիսում եւ մնում ամիսներով, սակայն իր ներկայությունը զգացնել չէր տալիս բնավ: Եվ ամենից զարմանալին այն էր, որ չէր գնում սեփական պիեսի ներկայացումը տեսնելու…»:

Ստեփան ԶՈՐՅԱՆ

Միշտ պարկեշտ ու զվարթ գրողը թեեւ չէր գնում իր գլուխգործոցի բեմականացումը տեսնելու, այդուհանդերձ, «Հին աստվածներով» շքեղանալու էին Թիֆլիսի հայկական ու ռուսական թատրոնների բեմերը, նույն դերը խաղալու համար մրցակցելու էին անվանի դերասան-դերասանուհիներն ու ձեռքից ձեռք խլելու Վանահորն ու Իշխանուհուն, Սեդային ու Աբեղային: Իսկ արվեստի մարդիկ մեծարելու էին, խավարամիտ դիլետանտները՝ քննադատելու անողոքաբար: Հեղինակին, սակայն, չէր էլ հետաքրքրելու ներկայացման լավ կամ վատ լինելը. «Ես կգրեմ գեղարվեստական գործ՝ դրամա. կուզեն բեմադրեն, կուզեն՝ ոչ»: Բայց նա գերազանց գիտեր իր ստեղծագործության արժեքը, որն այսօր էլ չի իջնում բեմերից:

Մեծավաստակ դրամատուրգ, մանկավարժ ու պետական-հասարակական գործիչ Լեւոն Շանթը (Նահաշպետյան, ապա հոր՝ Սեղբոսի անունով՝ Սեղբոսյան), ծնվել է Պոլսում՝ մեծն Թումանյանի հետ նույն տարում՝ 1869-ին, գորգավաճառի ընտանիքում: Շատ մեծերի ճակատագրերի հանգույն՝ որբացել է շատ վաղ հասակում: Սովորել է Սկյուտարի, ապա Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարանում, իսկ բարձրակարգ ուսումն ստացել Լայպցիգի, Ենայի, Մյունխենի համալսարաններում. «Գրվեցա ուսանող մանկավարժություն, կենդանաբանություն, բնագիտություն եւ տարրագիտություն սորվելու, որոնց մեջ հետզհետե խորանալով՝ ամբողջ աշխարհայացքս կզգայի, որ նոր ձեւ կառներ»: Նոր աշխարհընկալումներով ու նորոգ գիտելիքներով հարստացած գրողը 30 տարեկանում վերադառնում է Անդրկովկաս, երկար տարներ դասավանդում Թիֆլիսի Գայանյան օրիորդաց, Երեւանի թեմական դպրոցներում: Թիֆլիսյան տարիներին մտերմանում է ժամանակի գրական դեմքերի՝ Թումանյանի, Աղայանի, Իսահակյանի, Դեմիրճյանի, երեւելի այլ մարդկանց հետ, մասնակցում «Վերնատան» հանդիպումներին. «Մինչեւ հիմա սիրով ու կարոտով կհիշեմ իմ գրական ընկերներուս հետ անցուցած տաք իրիկունները…»: Թումանյանի, Ս. Լիսիցյանի հետ համատեղ կազմում ու հրատարակում է «Լուսաբեր» հայոց լեզվի դասագիրքը…: 1911-ին գրողը կրկին զբաղվում է մանկավարժությամբ՝ դասավանդելով Պոլսի Կեդրոնական եւ Եսայան վարժարաններում: «Ինձ համար ոչինչ ու անհրաժեշտ բան մըն է կյանքը, երբ չկա աշխատանք, մաքառում, ձգտումներ ու կիրք, հուզում ու ծրագիր». իր մտորումներն են, մարդկային կյանքի իմաստավորման իր կենսափիլիսոփայությունը:

Չանդրադառնալով Շանթի հասարակական-քաղաքական գործունեությանը՝ փաստենք, որ գրողն անցել է ստեղծագործական շուրջ վաթսունամյա ճանապարհ: Այն սկսելով բանաստեղծությամբ՝ 1890-ականներին հրատարակել է չափածո գործեր եւ «Լեռան աղջիկը» պոեմը, գրել վիպակների մի ամբողջ շարք՝ «Մնաք բարովի իրիկունը», «Երազ օրեր», «Դուսեցիները», «Վերժին», «Դարձ», «Դերասանուհին», «Կինը»՝ արծարծելով սիրո եւ աշխատանքի, հասարակական պարտքի եւ անձնական ձգտումների տարաբնույթ հարցեր: Այս գործերը հագեցած են հոգեբանական նրբերանգներով, քնարականությամբ, մանավանդ կին հերոսների ներաշխարհի խոր իմացությամբ : Այսուհանդերձ, հայ գրականության մնայուն արժեքների շարքին էին դասվելու նրա դրամատուրգիական արարումները՝ անհատի եւ հասարակության փոխհարաբերություններ ու ազգային-ազատագրական հարցեր շոշափող «Եսի մարդը», «Ուրիշի համար», «Ճամբուն վրա», այլ գործեր: Իսկ «Հին աստվածներ», «Կայսր», «Շղթայվածը», «Ինկած բերդի իշխանուհին», «Օշին Պայլ» պատմական դրամաներն իրենց նյութով կապված են հայ միջնադարի տարբեր ժամանակաշրջանների, «Կայսրը»՝ բյուզանդական պատմության հետ: Այս գործերում պատմական դեպքերն ու անունները պայմանական են, որոնց միջոցով արծարծվում են ժամանակակից սոցիալ-հոգեբանական հարցեր ու խնդիրներ:

Մարդկային հոգեբանության քննախույզ գրողը, որ կատարելության ջատագով էր, բոլոր ժամանակներում ապրողաց է իր կոչը պատգամում. «Եթե կուզեք, որ փրթին ձեր բոլոր շղթաները, ընկճեցեք այն բռնակալը, որ կտիրե ձեզմե ամեն մեկին կուրծքին տակ. մեռցուցեք ձեր միջի բռնակալը…»: Մեռցրեք, քանզի «կյանքը օր մըն է միայն, օր մը»:

Շանթը, որ քաջագիտակ է իր ազգի վաղնջական պատմությանը, գրչությանն ու մշակույթին՝ հայ էության փառավորումն է շեփորում՝ անդրադառնալով տիեզերական վարդապետ Գրիգոր Նարեկացուն. «Եվրոպական վերածնության դարերեն դարեր առաջ գրված մեր Նարեկացիի աղոթք երգերուն մեջ կը հնչե նոր դարերուն կարոտը, նոր դարերու նախերգանքը եղող վերածնության ձայնն ու ոգին: Եվ ասիկա մեր հայ հոգիի խորության եւ ստեղծագործ հոգիի խորության եւ ստեղծագործ ուժերի տեսակետեն շատ բարձր վկայական մըն է…»:

Այդ ոգու բարձր վկայություններից է նաեւ իր՝ մեծատաղանդ գրողի անսակարկելի վաստակը: Հեղինակ, որի անունը՝ Նիկոլ Աղբալյանի հավաստմամբ՝ «ամենքի բերանում էր, նրա գրքի եղած օրինակները՝ մի օրում սպառած. այս ամենը երեւույթներ են, որ չէր տեսած ոչ հայ բեմը, ոչ հայ գրականությունը»:

Այսօր նրա ծննդյան օրն է. արդյո՞ք ծաղիկներ կխոնարհվեն 1951-ից օտար հողում՝ Բեյրութում հանգչող ազգընծա գրողի շիրմին…