« Ի պատիվ հորս, այսքանը միայն կասեմ, որ նա Նախիջեւանի համար ամբողջ 30 տարի մի տեսակ բարոյական արեգակ էր, որ յուր շուրջը սփռում էր լույս եւ ճշմարտություն: Այն ընդհանուր հարգանքը եւ զարմանքը, որ շրջապատել էր հորս, կարծես թե պիտի դարձներ նորան անձնապաստան, ինքնահավան, եսամոլ, բայց իրոք այդպես չեղավ. հայրս միշտ մնաց համեստ…»:
Ռաֆայել ՊԱՏԿԱՆՅԱՆ
Ինչպես գրականագիտության խորագիտակ դեսպաններն են փաստում՝ ավելի քան մի ամբողջ դար Պատկանյանների տոհմը բացառիկ դեր է խաղացել հայ հասարակական մտքի առաջընթաց պատմության մեջ: Այդ տոհմի տաղանդավոր ներկայացուցիչներ Սերոբե, Գաբրիել, Միքայել, Ռաֆայել եւ Քերոբե Պատկանյանները անգնահատելի ծառայություն են մատուցել հայ ազգային նոր լեզվի եւ գրականության, դպրոցի, մանկավարժության, թատրոնի եւ հայ պատմագիտության զարգացման բնագավառում: Մեր սույն հրապարակումը այդ երախտավորներից մեկի՝ Գաբրիել Պատկանյանի մասին է, նրա, ում անվանում էին «երեւելի մանկավարժ եւ պոետ», «գողթան երգիչ», «քաջ հայկաբան», «շնորհազարդ մատենագիր», «հազվագյուտ ճարտասան»: Կենսագիրները, թվելով նրա կրած անլուր տառապանքները, հայրենաշունչ գործչին համարել են «կենդանի նահատակ», մի նավավար, որ բազմիցս պատերազմել էր ազգային փոթորիկների հետ…
Երեք տարեկան էր Թիֆլիսում ծնված փոքրիկը, երբ ընտանիքը տեղափոխվում է Աստրախան: Սովորում է հոր՝ Սերովբե Պատկանյանի հիմնադրած Աղաբաբյան դպրոցում, ապա ռուսական հոգեւոր սեմինարիայում: Ուսումնառության ընթացքում տիրապետում է ռուսերենին, անգլերենին, գերմաներենին: 1827-ին նշանակվում է Աստրախանի հոգեւոր կոնսիստորիայի ատենադպիր եւ հոգեւոր դպրոցի ուսուցիչ, ձեռնադրվում քահանա: Մինչ այդ նշանակումը նա արդեն թարգմանել էր Դիոդորոս Սկիլացու «Պատմութիւն Մեծին Աղեքսանդրի Մակեդոնացւոյ» գիրքը եւ գրել «Վարդապետութիւն ուղղափառութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» աշխատությունը: 1826-ին տեղափոխվել էր Նոր Նախիջեւան, քաղաքային վարժարանում դասավանդել հայերեն, ռուսերեն, պատմություն, աշխարհագրություն, աչքի ընկել հասարակական ակտիվ գործունեությամբ: Լինելով ազգային հոգեկերտվածքով օժտված ու կարեկից անձնավորություն, եկեղեցական գումարներով գնված հացահատիկով օգնել է ընչազուրկ գյուղացիներին, առաջ քաշել եկեղեցական գումարների համար հաշվետու լինելու հարցը, ինչը պատճառ էր դառնալու վարժարանից հեռացման:
1836-ին, քաջ գիտակցելով լուսավորության դերը, բացում է մասնավոր վարժարան, որտեղ նրան աշակերտում են ազատության երգիչ Միքայել Նալբանդյանը, իր որդին՝ Ռաֆայել Պատկանյանը, այլ նշանավորներ: 1847-ին «երեւելի մանկավարժը» Ներսես Աշտարակեցու հրավերով տեղափոխվում է Թիֆլիս, նշանակվում Նորաշեն եկեղեցու վանահայր, երկու տարի հետո կարգվում Ներսիսյան դպրոցի տեսչի պաշտոնակատար, միաժամանակ հրատարակում «Արարատ» աշխարհաբար շաբաթաթերթը:
1852 թվական. Նոր Նախիջեւանում Հ. Խալիբյանի դեմ կազմակերված մահափորձին մասնակցելու ամբաստանությամբ 7 տարի բանտարկվում է Ռոստովի բանտում: Ու թեեւ 1860-ին ազատվում է, բայց կայսերական հրամանով կարգազուրկ է արվում, իսկ 1861-ին Գ. Այվազովսկու հրամանով ցմահ աքսորվում Վյատկա: Հայ հասարակության եւ մասնավորապես որդիների՝ Ռաֆայել Պատկանյանի եւ եղբայրների ջանքերով 1862-ին փոխադրվում է Կոստրոմա, ապա՝ Պետերբուրգ, որտեղ զբաղվում է ուսուցչությամբ եւ գրական գործերով:
Ընդգրկուն է «քաջ հայկաբանի» գրական գործունեության շրջանակը. կազմել է դասագրքեր, բառարաններ, օրացույցներ, գրել տոմարագիտական ու կրոնագիտական աշխատություններ: Թողել է գրական հարուստ ժառանգություն: Ժամանակի սիրված երգերից են դարձել նրա «Գողթան երգեր» շարքի «Հարսանիք Արտաշեսի եւ Սաթենկայ», «Յուլունսն Շամիրամայ», «Արի արքայն արքային», «Վահագն» բանաստեղծությունները: Ժամանակի ոգին արտահայտել եւ պայքարի կոչ է արել տասնյակ գործերում՝ «Օրորոցի երգ գյուղական այրի կնոջ», «Գեղեցիկ Նախիջեւան», «Քրտնաջան այգեպան», «Իշխան անխելք եւ հիմար», «Առ Հայրենիս», «Փունջ հայոց պատմության»: Իսկ «Վարդնամակ կամ արկածք Վարդանա», «Դյուցազն մեր ժամանակի» ստեղծագործությունները հայ արկածային վեպի առաջին փորձերից են:
Գաբրիել Պատկանյանի գրական ժառանգության մեջ ծանրակշիռ տեղ է գրավում դյուցազներգությունը. «Շավարշ Երկրորդ կամ նորոգյալ Հայաստան», «Անուշավան», «Հռիփսիմե կամ փրկություն Հայաստանի», «Զավան եւ Փառնակ Ա», «Պարույր կամ առումն Նինվեի»՝ գործեր, որոնցում հեղինակը ջանացել է պատմական հերոսների անունների տակ ներկայացնել ժամանակի մարդկանց եւ դեպքեր, անցյալի հերոսական կերպարներով ոգեշնչել հայ երիտասարդ սերնդին, արթնացնել ազգային ինքնագիտակցությունը: Ճիշտ այնպես, ինչպես նրա տաղանդավոր զավակը՝ Ռաֆայել Պատկանյան հանրահայտ անունով:
Ազգային գործի նվիրյալը թողել է նաեւ պատմական ուսումնասիրություններ՝ «Հայոց ազգի պատմությունը», «Միջնավեպք Հայոց ազգի պատմութենից»: Մեծարժեք ժառանգություն է նրա «Հիշատակարան» աշխատությունը, որն իր ընդգրկումով, փաստերի առատությամբ եւ գրելաձեւի վարպետությամբ դասվում է մեր նոր գրականության նշանակալից երեւույթների շարքը: Մի կողմ չի թողել լեզվիմացությունը՝ թարրգմանել է Շեքսպիրի գլուխգործոցը՝ «Համլետ»-ը…
Այսպիսին է ազգային փոթորիկների միջով անցած «նավավարի», «քաջ հայկաբանի», «շնորհազարդ մատենագրի» վաստակն ու ոգեղեն հունձքը, որով սերունդներ են սնվել…
