103 տարի առաջ այս օրը Սարդարապատի ճակատամարտում հայերը հաղթանակ տոնեցին թուրքերի նկատմամբ, որով հիմք դրվեց ոչ միայն մեր պետականության վերածննդին, այլեւ հետագա սերունդների համար այն դարձավ հույսի, հաղթանակների եւ ապագայի հանդեպ հավատի աղբյուր։ Սարդարապատի հաղթանակով սերունդներ դաստիարակվեցին, եւ հայը վերստին վստահեց իր ուժերին ու հաղթական ոգուն։ Անգամ 103 տարի անց Սարդարապատի հերոսամարտը չի կորցրել իր նշանակությունը եւ շարունակում է մեզ համար մնալ ամենակարեւոր օրերից մեկը։
Ինչու եւ ինչպես նվաճեցինք Սարդարապատի հաղթանակը։ Ինչպես կարողացավ ծնկի իջած, հոշոտված հայ ազգը կասեցնել թուրքական հերթական հարվածը։ Որն էր Սարդարապատի հրաշքի բուն պատճառը։ Այս հարցերի շուրջ «Հայաստանի Հանրապետություն» օրաթերթը զրուցել է Խ. Աբովյանի անվան ՀՊՄ համալսարանի թանգարանագիտության եւ գրադարանագիտության ամբիոնի վարիչ, պատմական գիտությունների դոկտոր Ամատունի Վիրաբյանի հետ։
Պատմաբանը ավելի քան մեկ դար առաջ նվաճած Սարդարապատի հաղթանակը բացատրում է մի քանի հանգամանքով, որից առաջինը միասնությունն էր, երբ Արարատյան դաշտավայրի, բուն Երեւանի, Նոր Բայազետի՝ Գեղարքունիքի ժողովուրդը ցուցաբերեց նախանձելի միասնություն, երբ միասնական պայքարի դուրս եկան բոլոր քաղաքական ուժերը՝ բոլշեւիկներն ու մենշեւիկները, դաշնակցականներն ու ռամկավարները, հոգեւորականներն ու գեղջուկները, բանվորներն ու մտավորականները, տարիքն առած մարդիկ եւ երիտասարդները։ «Բոլորը միասնական էին։ Արամ Մանուկյանի կոչով նրանք բոլորը ոտքի ելան հայրենիքի փրկության համար։ Նույնիսկ այնքան կամավորներ էին հերթագրվել, որ նրանց գրանցումը դադարեցվեց, որովհետեւ այլեւս հնարավոր չէր ապահովել զենքով։ 65 տարեկան Թավինոսյանի նման մարդկանց կողքին կանգնած էին նաեւ գիմնազիստներ, որոնք ընդամենը 16-17 տարեկան էին»,- մանրամասնեց Վիրաբյանը։
Երկրորդ հանգամանքը, որն, ըստ զրուցակցիս, ամենակարեւորն էր, այն է, որ ռուսական բանակում մենք ունեինք կադրային սպայական կազմ՝ կրթված, 1914-18 թթ. ռազմական գործողություններին մասնակցած, ռազմական գործին քաջատեղյակ, որոնք լրջագույն դերակատարություն ունեցան հաղթանակի կերտման գործում։ Նրանց մեջ կային ոչ միայն հայեր, այլեւ այլազգիներ, որոնք մնացել էին ծառայելու հայկական բանակում։ Նրանց անունները մեզ հայտնի են՝ կապիտան Ալեքսանդր Շնեուր, Նիկոլայ Կլիչը, Վ. Սակկիլարին եւ այլք։ Հայազգի սպաների կոհորտան էին կազմում՝ երեւանյան ջոկատի հրամանատար Մովսես Սիլիկյանը, Դանիել եւ Պողոս Բեկ-Փիրումյանները, հրետանավոր Իգիթխանյանը եւ ուրիշներ։ «Կար հայկական կադրային սպայական կազմ, որն իր ուսերին վերցրեց այդ ամբողջ բեռը, իրականացրեց Սարդարապատի հաղթանակի կազմակերպումը եւ կարողացավ հասնել մինչեւ Ալեքսանդրապոլ»,- հավելեց նա։
Երրորդ, բայց ոչ պակաս կարեւոր հանգամանքը Հայ առաքելական եկեղեցու դերակատարությունն էր՝ հանձին կաթողիկոս Գեւորգ 5-րդ Սուրենյանցի։ Երբ երկու անգամ՝ սկզբից՝ Սիլիկյանը, հետո նաեւ՝ Արամ Մանուկյանը հանդիպում են կաթողիկոսին՝ խնդրելով, որպեսզի նա հեռանա Էջմիածնից եւ բարձրանա Սեւանի ամառանոցը, նա հրաժարվում է՝ ասելով, որ պատրաստ է զոհվել Էջմիածնի Մայր տաճարի խորանի տակ, բայց երբեք չի թողնի այն։ Գեւորգ 5-րդը խնդրում է փոխանցել հայ զինվորներին, որ եթե նրանք չեն կարողանում Սբ Էջմիածինը պաշտպանել, ուրեմն զինվոր չեն։ «Սա մեծ դեր կատարեց մարտական ոգու բարձրացման համար եւ ոչ միայն խոսքերով։ Հոգեւորականների մի ամբողջ ջոկատ՝ Գարեգին Հովսեփյանի գլխավորությամբ մեկնեց ռազմաճակատ, եւ իրենց օրինակով ցույց տվեցին, որ որպես հոգեւորականներ կարող են անհրաժեշտության պահին զենքը ձեռքին պաշտպանել հայրենիքը։ Սա հաղթանակի հիմնական գրավականներից մեկն էր, եւ որի շնորհիվ հայ ժողովուրդը կարողացավ Սարդարապատում հասնել հաղթանակի»,- շեշտեց պատմաբանը։
Փաստացի այսօր եւս մենք կանգնած ենք մեր հայրենիքը փրկելու խնդրի առջեւ, սակայն ցավոք չունենք անհրաժեշտ միասնությունը ո՛չ հանրային, ո՛չ քաղաքական մակարդակներում։ Վիրաբյանը նկատեց, որ երկրորդ Սարդարապատի համար մեզ նախեւառաջ միասնություն է պետք, հայրենիքին նվիրված սպայական կազմ, որը պատրաստ լինի իր կյանքը զոհաբերել հանուն հայրենիքի։ Նա ցավով արձանագրեց, որ այսօր միասնության բացակայության մասին է խոսում այն, որ ընտրություններին մասնակցելու համար ԿԸՀ է դիմել 23 կուսակցություն եւ 4 դաշինք, ինչը ցույց է տալիս, որ մեր ժողովուրդը միասնական չէ, եւ մենք կորցրել ենք ազգի գոյապահպանության ամենակարեւոր գրավականներից մեկը։ Մինչդեռ բոլոր այն դեպքերում՝ վաղնջական ժամանակներից սկսած մինչ մեր օրերը, երբ հայերը եղել են միակամ, հաղթանակն ապահովված է եղել մեզ համար, սակայն հակառակ դեպքում մենք բռնել ենք գաղթի ճանապարհը։
Սարդարապատի հաղթանակը եւս անհատներով է պայմանավորված եղել, այնպիսիները, որոնք իրենց անանձնական նվիրումով հրաշքներ են գործել։ Բոլոր ժամանակներում անհատները վճռական դերակատարություն են ունեցել պատմական անցքերի վրա։ Նմաններն են, որ պատրաստ են եւ վճռականություն ունեն պատասխանատվություն ստանձնելու ու այդ պատասխանատվությունը կրելու մինչեւ վերջ։ Վիրաբյանը բավարար չի համարում միայն անցյալով հպարտանալը, երբ ներկան հպարտանալու առիթներ չի տալիս։ Անդրադառնալով մեր այն դիտարկմանը, թե արդյո՞ք ոգու պակասը չէ, որ այսօր հանրությունը թմբիրի մեջ է, եւ անգամ ինքնապաշտպանական բնազդը չի ստիպում մարդկանց գործել, զրուցակիցս նշեց, որ այս տարիներին մենք բավարար ուշադրություն չենք դարձրել դաստիարակությանը. «Խորհրդային դաստիարակության շնորհիվ 1988 թ. ունեցանք ազգային զարթոնք, եւ այն սերունդը, որը դաստիարակվել էր խորհրդային հայրենասիրությամբ, նրա համար ինչ-որ մի պահ խորհրդայինը վերածվեց ազգային հայրենասիրության։ Ցավոք սրտի, արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ զոհվեցին ամենաառաքինի, ամենահայրենասեր եւ ամենաակտիվ մարդիկ, եւ այսօր մենք կանգնած ենք հայրենասիրության պակասի առջեւ»,- ափսոսանքով ասաց Վիրաբյանը։
