Անուրանալի է հայերի ներդրումը թուրքական բարբարոս երկրի ամենատարբեր բնագավառներում՝ ճարտարապետություն, երաժշտություն, գիտություն, թատրոն, կերպարվեստ, կիրառական արվեստ, լեզվագիտություն, այլեւայլ ասպարեզներ: Մեծ է մանավանդ պոլսահայության դերակատարումը՝ հակառակ այն բանի, որ թուրքերը ջանում են հնարավորինս ժխտել հայ ինքնության դրսեւորումներն ու հայության բերած ավանդը իրենց երկրին:
Ինչպե՞ս կարելի է ուրանալ Հակոբ Դիլաչարի վաստակը (Հակոբ Մարթայան), որ ծնվել էր Պոլսում եւ իր ողջ կյանքը նվիրաբերել թուրքական լեզվի ուսումնասիրությանն ու նրանց այդ գիտության ստեղծմանը: Լեզվագետ, համալսարանական դասախոսին եւ նրա երկու գործընկերներին՝ Ստեփան Կուրտիկյանին եւ Գեւորգ Սիմքեշյանին հենց այնպես չէր, որ 1932 թ. սեպտեմբերի 22-ին հրավիրում է ինքը՝ Աթաթուրքը՝ մասնակցելու թուրքերենին նվիրված առաջին համաժողովին, որը կայանալու էր նորից հայի ձեռամբ կերտված Դոլմաբաղչի շքեղ պալատում: Ով չգիտի, որ օսմանյան կայսրության ամենաշքեղ այս կառույցի հեղինակները նույնպես հայեր էին՝ հայր ու որդի ճարտարապետներ Կարապետ եւ Նիկողոս Պալյանները: Նմանապես անժխտելի է երկու հայորդիների՝ Համբարձում Լիմոնջյանի եւ Էդգար Մանաշի չափազանց կարեւոր ներդրումը թուրքական երգի, երաժշտության բնագավառում:
Իսկ բժշկությա՞ն մեջ: Այո, նաեւ այստեղ է ճառագում հայի լույսը. Թուրքիայի առաջին բժշկուհին հայ է՝ Զարուհի Գավալջյան: Եվ որքան էլ թուրքական կենսագրական հրատարակություններում դոկտոր Սաֆիե Ալի Քրեքելերին ներկայացնեն որպես Թուրքիայի առաջին բժշկուհու, միեւնույն է, իրականությունը չի փոխվելու: Ճիշտ է՝ այս թրքուհին է նրանց առաջին սպիտակ խալաթավորը՝ որպես իրենց ազգի ներկայացուցիչ, սակայն այդ բնագավառում առաջինի տիտղոսը նշյալ հայուհուն է վերապահված:
Ադաբազարում ծնված Զարուհի Գավալջյանի հայրը՝ Սերովբե Գավալջյանը, նույնպես ճանաչված բժիշկ է եղել, որը 1875-ին վերադարձել էր ծննդավայր՝ երկար ժամանակ Բոստոնում բժշկությամբ զբաղվելուց հետո եւ Ադաբազարում ստեղծել սեփական հիվանդանոցը: Երկու տարի անց ծնվել է ապագա բժշկուհի դուստրը՝ Զարուհին: Հայրական ոտնահետքերով ընթանալու ձգտող հայուհին նախ ավարտում է Ադաբազարի աղջկանց ամերիկյան քոլեջը, ապա մեկնում Միացյալ Նահանգներ եւ ուսանում Չիկագոյի Իլինոյսի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետում: 1904 թ. վերադառնում է հայրական օջախ, բայց քանի որ սուլթան Համիդ հայակերի ժամանակներն էին, միայն օտարահպատակ կանանց էր արտոնված բժշկությամբ զբաղվել: Այդ իսկ պատճառով Զարուհին սկսում է ծառայել հոր մոտ որպես օգնական՝ զուգահեռաբար կենսաբանություն դասավանդելով իր ուսանած Աղջկանց ամերիկյան քոլեջում: Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին աշխատում է վիրավորներին եւ տուժածներին օգնություն ցուցաբերող հիմնարկներում: 1921-ին, երբ քոլեջը տեղափոխվում է Պոլիս, Զարուհին նույնպես մեկնում է այնտեղ եւ Սկյուտար թաղամասում սկսում աշխատել դոկտոր Քավալ անունով, որովհետեւ 1939 թ. պոլսահայությանը պարտադրվում է փոխել իրենց հայկական անուն-ազգանունները. թուրքական նենգ քաղաքականության նողկալի դրսեւորում, որից խուսափելը կարող էր կյանք արժենալ…
Թուրքիայի առաջին բժիշկուհին կյանքին հրաժեշտ է տվել 1969 թ.: Նրա աճյունն ամփոփված է Ստամբուլի Ֆերիկյոյի հայկական բողոքական գերեզմանատանը:
Հիշենք նաեւ այս անունը՝ Զարուհի Գավալջյան…
