Ուրիշ ով կարող է այնպես խորունկ զգալ, ընկալել մարդուն, որպես բանաստեղծը, ով մտքի հետ աշխատեցնում է սիրտն ու հոգին, ում երակները ֆիլտրում են կյանքի ցավը ու դարձնում սեփական, ով հանուրի մեջ տեսնում է եզակին, եզակիի մեջ` հանուրը, ով կարողանում է սիրել մահու չափ անբեկանելի եւ ատել հոգու ու մտքի ողջ անդրդվելիությամբ…
Հոկտեմբերն Ավետիք Իսահակյանի ամիսն է, քանզի ծնվել ու մահացել է հոկտեմբերին։ Իսահակյանը կյանքի փիլիսոփայությունն ապրած եւ ուսած մեր բանաստեղծներից է, ում զգացմունքները ծնվում էին հարազատ ժողովրդի ծոցից, սնվում նրա միսուարյունով, ում սիրտն ու հոգին տապակվում էին հայրենիքի դարդուցավով, ում միտքը մանրուքների մեջ որսում էր տիեզերականը, սլանում երկինքն ի վեր, որպեսզի այնտեղից վար իջնի անբիծ թռիչքով ու գտնի սերը ինքնամաքրված…
Որքան էլ աշխարհը նյութականացվի, որքան էլ մարդը հեռանա ինքն իրենից, որքան էլ դառնա արգահատելի, միեւնույն է, նրանից բացի չկա այլ էակ, որ փոխարինի նրան, որ գրավի նրա տեղն այս աշխարհում, ու նրա պակասը չզգացվի այլեւս, անգամ ամենանողկալի մարդու ետեւից լացողներ կլինեն. հավանաբար, նրանք էլ իրենց դերակատարությունն ունեն, գուցե եւ նրա համար, որ չպակասի աշխարհի շարժումը, որ կյանքը չլճանա, ու պայքարի ոգին առաջ մղի այն` զարգացնելով մարդու միտքը, կրթելով զգացմունքը… Այո, գուցե եւ բացասականությունը անհրաժեշտ է կյանքում, քանզի հակադրությունների միասնությունն է, որ ամբողջացնում է մասերը, հանգեցնում որոշակի արդյունքի, սակայն հատկապես բացասականի գերակայությունը եւ շարունակական ճնշումը դրականի վրա հասարակական կյանքը վերածում է քաոսի, իսկ մարդուն հասցնում հուսալքության… Մարդն սկսում է չարանալ, լցվել ատելությամբ, սպառել դրական պոտենցիալը, քանզի չի ստանում համարժեք` դրական արձագանք, սկսում է աստիճանաբար մեկուսանալ, մնալ մեն-մենակ սեփական մտքի ու զգացմունքների հետ, սակայն սերը որդի պես կրծում է մարմինն ու փնտրում հասցեատեր, սերը, որ անհնար է մարդու էությունից պոկել, որպես անհնար է մարդուն «զրկել» մահից, դեգերում է ամենուր ու փնտրում իր տեսակին։ Այդպես էլ բանաստեղծ Աբու-Լալա Մահարին` Իսահակյանի հերոսը, որ գիշերով գաղտնի հեռանում է Բաղդադից դեպի անապատ` օձուկարիճների բնակատեղին, զզված մարդկանցից ու մարդու աշխարհից, սակայն այդ ողջ ժամանակ անիծելով մարդուն ու նրա տեսակը, բարձի փոխարեն գլուխը դնելով քարին, այնուամենայնիվ, սեր է փնտրում` մի բան կամ մի էակի, որի հանդեպ պարպի դրական լիցքերը, բավականություն ստանա օրվա մայրամուտից… Ի վերջո, թափառականը բարձրանում է ժայռի կատարը, այնտեղից նայում աշխարհի համայնապատկերին ու գտնում լույսի ու ջերմության միակ ճշմարիտ ու անդավաճան աղբյուրը` Արեւը, միակ հավերժը` ինքնիշխան ու անխտրական.
Եվ ոսկեփրփուր ծիրանին ուսին Աբու Մահարին՝ մեծ բանաստեղծը,
Թռչում էր անդուլ՝ հաղթական ու վեհ, դեպի արեւը, անմահ արեւը…
Իսահակյանը կարծես չի բավականանում մարդու էությունը բացահայտելու Մահարու կերպարով եւ գրում է «Կտակ»-ը, այս անգամ` առաջին դեմքից, որտեղ հայրը դիմում է զավակին` ի տարբերություն բանաստեղծ Մահարու, ով չէր մեղանչել հոր պես եւ զավակ չէր ունեցել, սակայն մարդու տեսակի հանդեպ մտահոգությունը նույնն է. նա նույնպես հիացած չէ մարդով ու չի վստահում նրան, եւ զարմանալի չէ, երբ աշխարհը կործանվում էր դաժան ու անողորմ պատերազմների հետեւանքով, եւ դրա հեղինակը մարդ արարածն էր, իսկ ազգի ցեղասպանության հարցում պակաս դերակատարություն չունեցան ընչասեր դավաճանները, նրանք, ովքեր ինչքի համար ունակ են ամեն ինչի, մինչեւ անգամ մերձավորին մահվան մատնելու քստմնելի արարքի, մինչդեռ կյանքը այնքան էլ շռայլ չէ կենդանի էակի համար, որ այն ընդհատվի արյունոտ ձեռքերով։ Պատկերը, իհարկե, արտահայտված չէ բանաստեղծության մեջ, բայց նկատի առնելով Իսահակյանի քաղաքական գործունեությունն ու հայացքները՝ անհիմն բանտարկությունը, կյանքը փիլիսոփայական դիրքերից քննելու նրա վարպետությունը, դժվար չէ կռահել այն շարժառիթները, որ նրա գրչին, մեղմ ասած, անվստահություն էին սերմանում մարդու հանդեպ. նա այլ բան չի գտնում՝ կտակելու զավակին, քան ապրելու փիլիսոփայությունը, քանզի կյանքը թանկ ու վեր է ամեն տեսակ հարստությունից, իսկ ծնողի խնդիրն ու անհանգստությունը` ամեն ինչից առավել, զավակի կյանքն է, կյանք, որը առանց այն էլ վայրկյանի կշիռ չունի.
Կյանքն է` ամպի փախչող ստվեր, վայրկյանն է միշտ իրական.
Բախտի կռանը կամքն է թեեւ, բայց դիպվածն է տիրական:
Այդպես է` որքան էլ մարդ պատրաստ լինի կյանքին, նպատակային, ծրագրավորած, միշտ կլինեն հանգամանքներ, դեպքեր ու դեմքեր, որ կփոխեն կյանքը` լավ թե վատ, թե այլ անակնկալ կմատուցեն, որը միշտ պետք է նկատի ունենալ ու պատրաստ լինել նաեւ դրան, իսկ թե ինչքան է բանաստեղծը հանդիպել մարդու զազրելի տեսակին ու ինչքան է ազդվել դրանից, պարզ է դառնում որդուն ուղղված վերջին պատգամից.
Լսի՛ր, տղա՛ս, ինձ կթաղես անհայտ մի տեղ, աննշան,
Որ չիմանան, մարդիկ չգան` շիրմիս քարը գողանան:
Փառք Աստծու, բանաստեղծության մեջ արտահայտված մտահոգությունը չվերաբերեց Իսահակյան-բանաստեղծին. նա սիրվեց ու մեծարվեց հարազատ ժողովրդից, արժանվույնս գնահատվեց պետության ու գրական շրջանակների կողմից, ունեցավ ընկերներ ու բարեկամներ եւ հավիտենական հանգիստը գտավ Երեւանի Կոմիտասի անվան զբոսայգու պանթեոնում, որտեղ շիրմաքարին բանաստեղծի խոհուն կիսանդրին է` մի ձեռքը բաց գրքին…
