«Հայաստանի Հանրապետություն» օրաթերթի «Դեմ առ դեմ» խորագրի հյուրն է Թեհրանի Իսլամական ազատ համալսարանի հայոց լեզվի եւ գրականության ամբիոնի վարիչ, Իրանի իրանագետների վարչության անդամ Անդրանիկ Սիմոնյանը:
-Պրն Սիմոնյան, ի՞նչ առիթով եք ժամանել Հայաստան:
-Եկել եմ Համաշխարհային հայկական առաջին գագաթնաժողովին մասնակցելու նպատակով: Նոր ձեւաչափով միջոցառումը ոչ միայն միմյանց խնդիրներին ծանոթանալու հնարավորություն էր, այլեւ եզակի առիթ՝ փոխադարձ քննարկումների միջոցով ստուգելու մտահղացումների եւ ծրագրերի հնարավոր արդյունավետությունը՝ կապված Հայաստանի հետագա զարգացմանն աջակցելու հետ:
-Եվ ահա կրկին «Հայաստանի Հանրապետություն» օրաթերթի խմբագրությունում եք, որին, տեղյակ ենք, ձեզ շատ բան է կապում:
-Այո: Երջանկահիշատակ Այդին Մորիկյանի օրոք թերթի իրանական բաժինն էի վարում: Նա շատ արժեքավոր դեմք էր ինձ համար: Իսկ այսօր արդեն սիրելի Արթուր Ղարագյոզյանի ղեկավարությամբ է շարունակվում համագործակցության այս գեղեցիկ ավանդույթը: «Հայաստանի Հանրապետություն» թերթն իր սրտացավ գործակիցների ջանքերով աշխատում է սթափ գնահատել ընթացող զարգացումները եւ դրանցում Հայաստանի հնարավորությունները: Մենք Իրանում ունենք թելեգրամյան ալիք, որտեղ հրապարակում ենք շահեկան այն նյութերը, որոնք հրապարակվում են «ՀՀ»-ում:
-Պրն Սիմոնյան, այսօր հայ-իրանական հարաբերությունները նոր փուլ են մտել, ի հայտ են եկել համագործակցության այնպիսի եզրեր, որոնց մասին նախկինում գրեթե չէինք խոսում: Դուք հայ ժողովրդի զավակ եք եւ ապրում եք Իրանում, եւ կարծում եմ՝ մեկն եք նրանցից, ովքեր առավել հստակ գիտեն, թե ինչն է կապում երկու ժողովուրդներին:
-Հայ-իրանական հարաբերությունները հազարամյակների պատմություն ունեն: Եթե մենք խոսենք, օրինակ, հայոց լեզվի պատմության մասին, դեռ Ոսկեդարում, ըստ Աճառյանի հետազոտությունների, 1400 իրանական փոխառություններ ունեինք, 800-900 ընդհանրություններ… Ունենք նաեւ միջնադարյան լեզվական բավական մեծ քանակությամբ ազդեցություններ պարսկերենից, գրական ազդեցություններ: Ոսկեդարում կային այնպիսի աղբյուրներ, որոնք Իրանի պատմության համար կարեւորագույն աղբյուրներ են՝ Խորենացին, Ագաթանգեղոսը, Բուզանդը, Կորյունը, Եղիշեն: Սա այն ժամանակահատվածն է, երբ արաբները հիմնովին ոչնչացնում էին իրանական գրականությունը: Որոշ զրադաշտական հոգեւորականներ դրա մի մասը կարողացան հասցնել Հնդկաստան եւ փրկել: Բարեբախտաբար, դրանք չարժանացան թուրք-սելջուկյան արշավանքի ժամանակ Տաթեւի 14000 ձեռագրերի ճակատագրին: Իրանական այդ աղբյուրները հետագայում վերադարձվեցին: Հայ գրականության բոլոր ռահվիրաները տիրապետում են պարսկերենին: Այս բոլոր օրինակները խոսում են այն սերտ հարաբերությունների մասին, որ ունեին հայերն ու իրանցիներն անցյալում: Հնում հայերն ու պարսիկները աստվածների նույն պանթեոնն ունեին: Կան ավանդույթներ ու սովորություններ, որոնք այսօր էլ դրսեւորվում են երկու երկրներում: Օրինակ՝ Վարդավառը, Տյառնընդառաջը… Գարնանամուտն իրանցիները տոնում են, մենք էլ ենք տոնում: Ի՞նչ է Համբարձման արարողությունը, եթե ոչ գարնան ծաղկման մեծարանք: Իրանական տարին՝ Նովրուզը, մեկնարկում է գարնան սկիզբով, հայկական Նավասարդը՝ աշնան: Մենք միեւնույն մշակույթի երկու դրսեւորումների մասին ենք խոսում: Հետո իրանցիները մահմեդականություն ընդունեցին, հայերս՝ քրիստոնեություն: Երբ Իրանում հանդիպում եմ մարդկանց հետ, ովքեր նոր են վերադարձել Հայաստանից, հարցնում եմ, թե այստեղ ինչ են տեսել: Մի անգամ այսպիսի պատասխան լսեցի. «Մենք տեսանք, թե ինչպիսին կլինեինք, եթե քրիստոնյա լինեինք, իսկ այստեղ տեսնում ենք, որ եթե հայերը մահմեդական լինեին, ինչպիսին կլինեին»: Ես չեմ ճանաչում աշխարհում երկու ժողովուրդների, որ թեպետ կրոնով ու լեզվով տարբեր են, բայց միեւնույն ժամանակ այսքան ընդհանրություններ ունեն:
-Դա պայմանավորված չէ՞ այն հանգամանքով, որ երկուսն էլ հնագույն ժողովուրդներ են, հնագույն հզոր պետությունների սերունդներ, որոնք անընդհատ շփման մեջ էին միմյանց հետ:
-Այն ժողովուրդները, որոնք նոր են առաջացել, նորագոյացություններ են աշխարհի պատմության մեջ, ընդհանրապես չեն հետաքրքրվում պատմականությամբ, քանզի այնտեղ ինքնահաստատման հիմքեր չունեն: Երբ եգիպտական մամուլի ռահվիրաներից մեկին հարցնում են, թե նրանք ինչու են արաբացել արաբների հարձակումներից հետո, իսկ, օրինակ, իրանցիները՝ ոչ, նա պատասխանում է. «Եթե մենք էլ Ֆիրդուսի ունենայինք, արաբ չէինք դառնա»: Այսինքն՝ հնությունը, որն ունեին եգիպտացիները, դեռ հիմք չէ: Նաեւ պետք է ունենաս այնպիսի զավակներ, ովքեր հասկանում են պատմականության արժեքը, արժեւորում են այն, ընդհանրությունների մեջ փնտրում են ընդհանուր արմատներ եւ այդ արմատների վրա հենվելով, դրանցից օգտվելով, սնվելով՝ ձգտում են փարթամանալ ու այդպես ներկայանալ աշխարհին, ցուցադրել, որ արմատ ունեցող, այլ ոչ թե սնկի պես աճած ժողովուրդ են:
-Արմատներ ունեցող ազգերը չեն տարրալուծվում: Ասում են՝ եթե աշխարհի ծայրում հանդիպում են երկու հայեր, ուրիշներին նմանվելու, ձուլվելու փոխարեն նրանք զարմանալի համառությամբ ու հավատով ստեղծում են իրենց փոքրիկ Հայաստանը…
-Հենց այդ որակի շնորհիվ մենք մշակութային կենտրոններ ունենք աշխարհի տարբեր երկրներում: Շուշին, բոլորին է հայտնի, հայկական մշակութային, տպագրության կենտրոն է: Որքան էլ զարմանալի է, կենտրոն է նաեւ Ստամբուլը: Մեր հետքն ակնհայտ է Թիֆիլիսում: Հայկական մշակույթը ծաղկել է տարբեր վայրերում, նաեւ՝ իրանական Սպահանում՝ 17-րդ դարի սկզբից մինչեւ կեսերը: Առաջին գիրքը Մեղապարտը տպագրել է Վենետիկում: Կարելի է անվանել նաեւ այլ քաղաքներ, որտեղ հայերն արարել են ու տարածել այնպիսի արժեքներ, որոնք հիացմունք են առաջացնում:
-Պրն Սիմոնյան, ինչպե՞ս է ապրում իրանահայ համայնքն այսօր:
-Համայնքում գործում են 25-30 ազգային, մշակութային, մարզական, ինչպես նաեւ մասնագիտական՝ գրողների, ուսուցիչների, կանանց միություններ: Ունենք երեք թեմ՝ Թավրիզի, Թեհրանի ու Սպահանի: Դրանք ղեկավարում են թեմական խորհուրդները, որոնք ընտրվում են պատգամավորական ժողովների միջոցով: Պատգամավորական ժողովներն ընտրվում են չորս տարին մեկ՝ համայնքի անդամների կողմից, իսկ անդամների թիվը կարող է հասնել 42-52-ի: Այս տարի, իհարկե, թիվն ավելի պակաս է լինելու: Որոշ վայրերում ազգաբնակչության թվի փոփոխություններ կան, եւ կապված դրա հետ՝ անդամների թիվը նույնպես կարող է փոփոխվել: Ընտրությունները նախապես պլանավորված էին նոյեմբերի 25-ին, իսկ հետո հայտնի դարձավ, որ հետաձգվել են 3-6 ամսով: Լարվածություն, ներքին խնդիրներ կան Իրանում, եւ այդ հետաձգումը գուցե դրանցով է պայմանավորված: Թեհրանում 7-8 հայկական պարային խմբեր ունենք, որոնցից 5-ը մշտապես են աշխատում, մյուսները՝ մասնակի, իսկ երգչախմբերը միշտ գործում են: Կան միություններ, որոնք ունեն ֆուտբոլի, թեթեւ ատլետիկայի, բասկետբոլի, վոլեյբոլի, տղամարդկանց եւ կանանց մարմնամարզության թիմեր: Հասարակական ակտիվ կյանք է ծավալվում: Միությունները նաեւ մշակութային աշխատանքով են զբաղվում, ազգապահպանության, հայ դատի հարցերով եւ այլն:
-Տեղեկություններ կան, որ դժգոհություն կա՝ կապված իրանահայ համայնքի ներքին կազմակերպվածության հետ:
-Այո, եւ հենց այդ պատճառով էլ վերջերս իրանահայ որոշ միությունների հետ միասին, հանգելով ընդհանուր հայտարարի, մի դաշինք ստեղծեցինք՝ «Միասնություն» անվամբ…
-1990-ականներին, ի դեպ, Հայաստանում նույն անվամբ դաշինք ձեւավորեցին Կարեն Դեմիրճյանն ու Վազգեն Սարգսյանը: Եվ նրանք վճռական էին տրամադրված՝ հաղթանակ ապահովելու նաեւ տնտեսական ռազմաճակատում:
-Ես չէի հիշում: Հետաքրքիր զուգադիպություն է… Մեր դաշինքում ընդգրկված են պատմություն ունեցող միություններ: «Րաֆֆի» համալիրը՝ ֆուտբոլի եւ բասկետբոլի դաշտերով, հսկայական սրահներով: 7000 քմ տարածք զբաղեցնող մարզահամալիրում կան ֆուտզալի 1 խաղադաշտ, 3-4 հավաքատեղի, ինչպես նաեւ առանձին մարզական սրահներ: Այս մարզահամալիրի ճակատագիրը հարցականի տակ էր. նախկին տերերը ծրագրել էին քանդել այն, սակայն մեր համայնքի բարերարներից մեկը՝ պրն Հենրիկ Տեր-Ղուկասյանը, հսկայական գումարով՝ 150 մլրդ թումանով գնեց այն, եւ համալիրը փրկվեց: Դաշինքում ընդգրկվեցին նաեւ այլ կառույցներ՝ Աշխարհատեսների միությունը, Թեհրանի ազգային եւ հասարակական ֆորումը՝ նույն Հենրիկ Տեր-Ղուկասյանի ղեկավարությամբ, «Մարիամ» հայկական բարեգործականը, որն իրանական մի հաստատության մաս է կազմում: Նրանց, ինչպես նաեւ այլ կառույցների միավորմամբ ստեղծվեց «Միասնություն» դաշինքը, որը բավական լուրջ ծրագրեր ունի:
-Իսկ ինչո՞ւ դաշինքն անվանեցիք «Միասնություն»:
-Որեւէ մեկի հետ հակադրություն չունենք: Ընդհակառակը՝ ձգտում ենք իրական միասնության: Ուզում ենք, որ յուրաքանչյուրն իր տեղում գործի, որպեսզի համայնքի անդամների ներուժը լիովին օգտագործվի ի շահ համայնքի: Ես հայոց լեզվի պատմության մասնագետ եմ: Երկրորդ մասնագիտությունս մանկավարժական հոգեբանությունն է: Ոլորտում խնդիրներ կան, եւ ես պետք է խոսեմ դրանց մասին: Ոլորտային մասնագետները, ըստ բնագավառների, պարտավոր են այնպես հզորացնել համայնքը, որ դիմանա եւ դիմակայի իրեն սպառնացող վտանգներին: Պատկերացրեք՝ այսօր ամենախոշոր սպառնալիքն արտագաղթն է: Հիմա դեպի Միացյալ Նահանգներ ճանապարհը փակ է, բայց եթե բացվի, Աստված գիտի, թե հայկական քանի ընտանիք կարող է մեկնել երկրից: Եթե նրանք նորմալ պայմաններ ունենան, իհարկե, չեն գնա: Մենք համատեղ ջանքերով պետք է չեզոքացնենք առկա սպառնալիքները: Չենք կարող մտածել որեւէ մեկից իշխանություն խլելու մասին: Մենք ուզում ենք ապահովել հասարակական գործընթացներում մեր մասնակցությունը, այն մասնակցությունը, որի համար մինչեւ հիմա հող չի ստեղծվել: Ի վերջո, չպետք է այնպես լինի, որ դու 28 տարի համալսարանի ամբիոն ղեկավարես, բայց դասագրքերդ կազմվեն Երեւանում, 4 անգամ պարզվի, որ սխալվել են, եւ դրանք կրկին վերանայվեն: 28 տարի առաջ ես հայտարարել եմ՝ կյանքիցս երկու օր նվիրում եմ ազգիս, դպրոց կգնամ, բայց մինչ օրս որեւէ դպրոց թեկուզ մի ժամով ինձ հրավեր չի ուղարկել: Մինչդեռ իմ ղեկավարած ամբիոնն ուսուցիչներ է պատրաստում դպրոցների համար… Համայնքում կան նաեւ մենատիրության, նեղմտության դրսեւորումներ: Ոչ բոլորի, ոչ բոլոր ազգային գործիչների մեջ, իհարկե: Նորից եմ կրկնում՝ մենք միասնական ենք, որոշ բաներ կան, որոնք տհաճ են, եւ որոնց մասին ես չեմ ուզում շատ խոսել: Ինձ ուրախացնում է, որ միասնականությամբ խնդիրների հաղթահարման անհրաժեշտությունը գիտակցում են իրանահայ բոլոր ուժերը: Ես խոսում եմ նրանց մասին, որոնք ցանկություն ունեն մասնակցել ընտրություններին: Միասնական ուժերով պետք է կարողանանք մեր համայնքին ուղղորդել դեպի վեր, գնահատել նրանց, ովքեր ունեցած կապերը կարող են ծառայեցնել համայնքի խնդիրների լուծմանը: Նույն պրն Հենրիկ Տեր-Ղուկասյանը թեմական խորհրդի նախկին անդամ է, կապեր ունի տարբեր մարմինների հետ… Բոլորն էլ մեր համայնքն են ներկայացնում: Մեր ցանկությունն այն է, որ նրանք ձեւավորվող պատգամավորական ժողովում թեկուզ փոքր, բայց զորեղ փոքրամասնություն ունենան, կամ մեծամասնություն, որը մյուս փոքրամասնության հետ նորմալ հարաբերություններ կունենա: Որպեսզի կարողանանք մեր համայնքի խնդիրները տնօրինել այնպես, ինչպես հարկն է:
-Ձեր ծրագրերը գործընթացներ են նախատեսում զրոյակա՞ն կետից…
-Մենք հարցականի տակ ենք դնում միայն այն, ինչը բացասական է կամ պարզապես արդյունք չի տվել: Դրական բաներ շատ են կատարվել: Մենք համայնք ենք, ունենք թեմական առաջնորդ, ով խոհեմ անձնավորություն է, ունենք թեմական խորհուրդներ, որոնցում սրտացավ մարդիկ կան, որոնց ղեկավարությամբ համայնքում լուրջ աշխատանքներ են կատարվել: Նրանց պարտականությունն է տնօրինել հայ համայնքի ներքին կյանքը: Բայց կան թերություններ, որոնք իսկապես վերանայման կարիք ունեն:
-Կարո՞ղ եք օրինակներ նշել:
-Դուք գիտեք, որ Իրանում դպրոցները պետական են, բայց դասավանդման համար անհրաժեշտ հայերեն նյութերը, կրոնի ժամերը տնօրինում են մերոնք: Հայ ուսուցիչներին մերոնք են պատրաստում: Դպրոցների որակի աճի խնդիր կա, որպեսզի ծնողները հայ երեխային հայկական դպրոցից չհանեն ու իրանական դպրոց ուղարկեն: Դա պարտադրում է ապահովել որակյալ կրթություն: Խնդիրներ կան՝ կապված մշակութային կյանքի կազմակերպման հետ: Մայր հայրենիքի՝ Հայաստանի հետ հարաբերությունների հստակեցման կարիք կա: 12 եկեղեցի ունենք Թեհրանում, շատ գերեզմանոցներ, որոնք պահպանման խնդիր ունեն: Այս ամենի հետ կապված՝ շատ լուրջ ծրագրեր ենք մշակել: Մահմեդական երկրում աղջիկներն ու տղաները կարող են մինչեւ 3-4-րդ դասարանը միասին նստել աշակերտական նույն նստարանին: Իսկ մեր ազգային դաստիարակության հիմքում ընկած է երկսեռ դպրոցի իմաստը, որն Իսլամական Հանրապետությունում կարող է իրականություն դառնալ: Թավրիզում արդեն դպրոցներ կան, որտեղ տղաներն ու աղջիկները միասին են սովորում՝ պայմանավորված աշակերտների թվի նվազմամբ: Եթե կարողանանք դա անել թեհրանյան դպրոցների այն դասարաններում, որտեղ աշակերտների թվի պակաս կա, զգալի առաջընթաց կունենանք եւ դաստիարակչական, եւ բարոյական, եւ հասարակական, եւ դասավանդման, եւ կրթադաստիարակչական առումներով:
Հ. Գ. Անդրանիկ Սիմոնյանի հետ հարցազրույցի երկրորդ մասը, որը վերաբերում է հայ-իրանական քաղաքական հարաբերություններին, ինչպես նաեւ տարածաշրջանային զարգացումներին, կտպագրվի «ՀՀ»-ի հաջորդ համարում:
