Սա, իհարկե, մեծ մասշտաբով, խելագարություն է, բայց աշխարհում նման խելագարների պակաս չկա, եւ նմաններին մեկուսացնելու հնարավորություն էլ չկա, ցավոք…
Այո, չկա այնպիսի հսկայաչափ հաստատություն, ուր կարելի լիներ մեկուսացնել համաշխարհային մասշտաբի ոճրագործներին, ովքեր վայելում են արեւի լույսը, օգտվում բնության բարիքներից ու ոչնչացնում այն ամենը, ինչ առնչվում է մարդու ու մարդկային արարչության հետ…
Նորից՝ արյուն, նորից՝ թալան,
Նորից՝ մամռած տուն ու քարեր,
Դժո՞խքն է սա դանթեական,
Թե «այստեղով թուրքն է անցել»։
Սա առաջին քառատողն է «Սեյսուլանի ավերակներում» բանաստեղծության, որ Արիս Արսենին գրել է ԿՊՇ գործող բանակում 1995 թ. փետրվարի 17-ին, նույնքան արդիական` որպես այսօր, որպես 100 տարի առաջ, որպես 1055-ին, երբ սելջուկները գրավեցին Բաղդադն ու սկսեցին առաջին արշավանքները դեպի Անատոլիա… Ամեն անգամ թուրքի հետ առնչվելը ճակատագրական է դառնում այն ժողովրդի համար, ով իր բնօրրանում ապրում է արարչագործությամբ ու ստեղծարար կյանքով: Կենտրոնական Ասիայի քոչվորները` հաստատվելով Անատոլիայում, սկսեցին կերտել «սեփական» պատմությունը, որ երբեք չէին ունեցել, իսկ ավելի ստույգ` նրանց դուր չէր գալիս սեփական պատմությունը, որ ոչինչ չէր ասում մարդկային մշակույթի ու քաղաքակրթության մասին. ճիշտ հակառակը` այդ ցեղը, ասես, աշխարհ էր եկել այն ոչնչացնելու համար եւ, ինչպես ժամանակին Վիկտոր Հյուգոն է նկատել իր հանճարեղ արտահայտությամբ, սրբում էր ամեն բան, ինչ կամ ով հանդիպում էր ճանապարհին` թողնելով բարբարոսին բնորոշ ոտնահետքեր սոսկ…
Հայտնվելով քաղաքակրթության օրրանում եւ ձեռք բարձրացնելով նրա վրա, միաժամանակ, թուրք-սելջուկներն սկսեցին «սրբագրել» պատմությունը` մի կողմից վերացնելով քաղաքակրթության վկայությունները, մյուս կողմից` վերագրել իրենց ու, թեեւ գլխի էին ընկնում, որ քաղաքակրթության մեջ ինչ-որ լավ բան կա, այդպես էլ չքաղաքակրթվեցին, մնացին նույն բարբարոսները, ինչ էին եւ մշտապես երազեցին վերադառնալ այնտեղ, որտեղից եկել էին, բայց վերադառնալ կրկին ուրիշների հաշվին, ուրիշների վրայով` կրկին իրենց ճանապարհին սրբելով ամեն բան, կրկին ոչնչացնելով, բնաջնջելով, կեղծելով պատմությունն ու իրականությունը… Բայց կեղծելն ու ստելը քիչ է, քիչ է սուտը կրկնելն անգամ, քանզի որքան էլ սուտը կրկնվի, միեւնույն է, ճշմարտություն չի դառնա. այն պետք է դարձնել հավաստի, ապացուցելի, իսկ դրա համար պետք է վերացնել իրականը, ճշմարիտը, բնաջնջել ճշմարտությունը, որ մատնության հետք իսկ չմնա. ինչպե՞ս…
Սպանել ոչ միայն տարածքներ ու հարստություն գրավելու համար, այլեւ սպանել մինչեւ վերջին մարդը, քանդել, ավերել այն ամենը, ինչ կապված է ցեղասպանվող ժողովրդի արարչության հետ, այն, ինչ կարող է վկայել նրա երբեմնի գոյության փաստը, իսկ դրա վկայությունը ոչ միայն բնակավայրերն են, շենքերն ու շինությունները, հուշարձաններն ու եկեղեցիները, մշակույթի օջախները, այլեւ գերեզմանները… Եվ այս խելագարները կանգ չեն առնում ոչնչի առջեւ, չեն երկնչում ոչնչից… Պատմության մեջ այս էլ քանի անգամ թուրքը ձեռք է բարձրացնում հայ ժողովրդի վրա, նրա մշակույթի, նրա հիշատակների, այս էլ որերորդ անգամ փորձում է տիրանալ նրա կենսագրությանն ու պատմությանը եւ, փորձելով իսպառ բնաջնջել նրան` վերացնելով նրա մասին բոլոր հիշատակները, հորինում է սեփական «ճշմարտությունը» իր ողորմելի գոյության մասին` ուրիշի ծննդականով…
Թուրքի աչքը միշտ էլ եղել է ուրիշի ունեցվածքին, հատկապես` հայի, ու միշտ կազմակերպել է կոտորածներ ու ջարդեր` տիրանալու անգամ ամենաչնչին միավորի, իսկ Շուշին երազանքներից մեկն էր, ուր պարբերաբար կազմակերպվում էին կոտորածներ ու տեղահանումներ… 1918-20 թթ. ջարդերից հետո ազերիներին հաջողվեց Արցախի հետ միասին այն ներառել խորհրդային Ադրբեջանի կազմում, սակայն միշտ չէ, որ հայ ժողովուրդն ունեցել է եղեռնական օրեր, դառը պարտություններ ու խոր վշտեր. նա կարողացել է մեջքն ուղղել, ոտքի կանգնել ու կերտել արժանի հաղթանակներ, ինչպես որ 1991 թ. Խորհրդային Միության փլուզումից հետո ազատագրեց Արցախն ու դրա հետ միասին` Շուշին, եւ 1992 թ. մայիսի 9-ը հռչակվեց Շուշիի ազատագրման ու հաղթանակի օր… Այսօր կրկին սեւ ամպեր են կուտակվել Արցախի ու, մասնավորապես, Շուշիի վրա…
Ադրբեջանի սանձազերծած պատերազմից հետո` 2020 թ. նոյեմբերի 9-ին ստորագրված համաձայնագրով Ադրբեջանի զինված ուժերի տրամադրության տակ անցած Շուշին, որ կորցրեց մայիսի 9-ի հաղթանակի օրը, այսօր կանգնած է դարերի գոյության ինքնությունը եւս կորցնելու փաստի առջեւ, քանզի ազերիները` հայաթափելով այն, ջանք ու եռանդ չեն խնայում վերացնել այնտեղից հայության ու հայ մշակույթի դարերի հետքը` պղծելով ու ավերելով, քանդելով, ոչնչացնելով, թույլ չտալով որեւէ միջազգային կառույցի ներկայություն այն տարածքներում, ուր զբաղված են վանդալիզմով: Իսկ միջազգային կառույցները վայելում են փափուկ բարձի իրենց հանգիստը` ամենեւին պատասխանատվություն չկրելով մարդկության ու ամեն տեսակ մարդկայինի հանդեպ բարբարոսական գործողություններում, որ անում են թուրք-ազերիները անպատմելի ցինիկությամբ` պատերազմից հետո անգամ շարունակելով Արցախի ու Հայաստանի սահմանամերձ շրջանների խաղաղ ու անզեն բնակչության հանդեպ զանազան ահաբեկչությունները, շարունակելով գողանալ ու գերեվարել սեփական հողատարածքներում բանող գյուղացիներին, կտտանքների ենթարկել կին թե տղամարդ քաղաքացիական անձանց, սպանել նրանց ու ռազմագերիներին, սպառնալ ու սադրել անգամ ռուս խաղաղապահներին…
Ինչպես գիտենք, մայիսի 9-ը ոչ միայն հիշեցնում է Շուշիի ազատագրման մասին, ոչ միայն Արցախի պաշտպանության բանակի կազմավորման օրն է, այլեւ Հայրենական մեծ պատերազմում տարած հաղթանակի օրը, եւ ռուս խաղաղապահները պատրաստվում են այդ օրը շքերթով նշել Արցախի մայրաքաղաքում` Ստեփանակերտում… Ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակը, սակայն, կարծես թե, մի ժամանակ խորհրդային երկրում ընդգրկված ազերիների քթով չէ, եւ ոմն ադրբեջանցի լրագրող Ֆուադ Աբասով, որ արտաքսվել է Ռուսաստանից, կոչ է անում մայիսի 9-ին մի «երկու գրադ» արձակել` ռուս խաղաղապահների շքերթը խափանելու համար…
Հաղթանակի էյֆորիայով տարված թուրք-ազերիներն իսպառ կորցրել են մարդկային կերպարանքը, մոռացել, թե ովքեր են իրենք իրականում եւ, ոգեւորված սեփական իշխանությունների խրախուսանքով, վայրենաբար ավերում են այն ամենը, ինչ կապված է քրիստոնյաների ու քրիստոնեական մշակույթի հետ, աղավաղում` փորձելով յուրացնել, իրենցով անել, ինչպես որ 1868-1887 թթ. կառուցված Հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի կենտրոն Շուշիի Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցին, որի գմբեթը հեռացնելով` հույս ունեն այն վերածել մզկիթի, ինչպես որ արեցին Սուրբ Սոֆիայի տաճարի դեպքում, իսկ միջազգային կառույցները լռեցին եւ լռում են «մեծահոգաբար»…
