Ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների առումով առաջացած խնդիրները գլուխ են բարձրացրել դեռեւս ԽՍՀՄ ժամանակներից: Այդ խնդիրն ավելի հրատապ է դարձել հատկապես Ադրբեջանում, քանի որ այն ձեւավորվել է որպես բազմազգ պետություն: Նախորդ հոդվածում անդրադարձ ենք կատարել թալիշների ոչնչացման վտանգին, այժմ կներկայացնենք լեզգիների խնդիրը: Ներկայումս Ադրբեջանում կան տարբեր էթնոմշակութային ազգային միավորներ, որոնք դիտարկվում են որպես ազգային փոքրամասնություններ: Նրանք բուն ադրբեջանցիներից տարբերվում են կրոնական, մշակութային, կենցաղավարության ավանդույթներով, սովորութային եւ այլ հատկանիշներով: Ժողովրդագրական տվյալները վկայում են, որ Ադրբեջանում ներկայումս ապրում է շուրջ 20 ազգային փոքրամասնություն, որոնցից գերակշռող են լեզգիները, թալիշները, քրդերը, ուդիները, ռուսները, հյուսիսկովկասյան ազգեր եւ այլն:
Լեզգիներն ապրում են Ադրբեջանի հյուսիսարեւելյան շրջաններում (Խաչմազ, Գուսար) եւ Դաղստանի հարավում, ազգային լեզուն լեզգիերենն է, բայց տիրապետում են նաեւ ադրբեջաներենին ու ռուսերենին: Նույնիսկ 2009 թ. մարդահամարի տվյալներով Ադրբեջանում ապրում է մոտ 260 հազ. լեզգի: 1906-ից լեզգիներն ունեցել են իրենց դպրոցը, թերթը, թատրոնը եւ այլ ազգային ինքնատիպային տարրեր: Սակայն դրանք հետագայում վերացվեցին: Լեզգիներին ստիպում էին, որ անձը հաստատող փաստաթղթերի մեջ գրվի «ադրբեջանցի», եւ ով համաձայնում էր այդ պայմանին, կրթություն ստանալու համար հարկ չէր վճարում: Դրանով է բացատրվում 2009 թ. մարդահամարի արձանագրած փոքր թիվը: Ադրբեջանի իշխանությունների նման մոտեցումը վերաբերում էր բոլոր ազգային փոքրամասնություններին:
ԽՍՀՄ գոյության վերջին տարիներին ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության համար բողոքներից անմասն չմնացին նաեւ լեզգիները: Այդպիսով` ստեղծվեց «Սադվալ» (միասնություն) կազմակերպությունը, որի նպատակն էր կազմավորել Լեզգիստանի Միացյալ Հանրապետությունը: Ժամանակի ընթացքում ազատագրական նման շարժումները «մարեցին»: Այնուամենայնիվ, լեզգիական շրջանները շարունակում են մնալ Ադրբեջանի ներքին հասարակական, քաղաքական, միջէթնիկ կյանքի ապակայունացման սպառնալիքներ: Խորհրդային տարիներին բազմաթիվ լեզգի ուսուցիչներ, մտավորականներ, գրողներ եւ հասարակական գործիչներ աքսորվեցին երկրից, ովքեր քարոզում էին լեզգիների կրթության ազատ իրավունքը:
1990-ականներին Ադրբեջանում լեզգի ակտիվիստներն սկսեցին քարոզչական գործունեություն ծավալել, եւ այդ շարժումները ճնշվեցին գլխավորապես ալիեւների իշխանության գալուց հետո. ձերբակալվեցին լեզգի ակտիվիստներ, այդ ուղղությամբ գործի դրվեցին ուժային կառույցները: Հենց այդ ժամանակվանից ադրբեջանական իշխանությունները լեզգիաբնակ շրջաններում տեղակայեցին ոստիկանական հատուկ ջոկատներ: Իրավիճակը սրվում է, երբ լեզգիաբնակ շրջաններում բնակեցնում են նաեւ արցախյան հակամարտության գոտուց տեղահանվածներին (նրանց մինչ օրս չեն թույլատրել ունենալ բնակարաններ, մեծ մասն ապրել են տնակներում` զրկված տարրական կենցաղային պայմաններից): 1990-ականներին ձերբակալված լեզգիները կտտանքների էին ենթարկվում ադրբեջանական բանտերում, եւ շատերն այնտեղ էլ մահացել են:
2014-ից Ադրբեջանն իր քաղաքացիներին ուղարկում էր Սիրիա` ծայրահեղ իսլամիստական խմբավորումներին միանալու: «Լեզգիների մզկիթ» կոչվող վայրում նամազ են անում բազմաթիվ լեզգի երիտասարդներ եւ ուղեւորվում Սիրիա: Սա Ադրբեջանի իշխանության քարոզչական գործիքակազմերից մեկն է, որը բանեցնում էին իրենց հասարակության շրջանում: Դա նպատակ ուներ հակակրանք առաջացնելու ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ: Ուստի ադրբեջանական հասարակության մեջ պարբերաբար շրջանառվում էր այն միտքը, թե «Սիրիա չեն մեկնել բուն ադրբեջանցիներ, այլ միայն լեզգիներ»: Դա «արդարացնում» էր լեզգիների նկատմամբ հետապնդումներն ու կեղեքումները:
Այսպիսով` Ադրբեջանը եւս մեկ անգամ ապացուցում է, որ ազգային փոքրամասնությունների հետ համակեցությունն անհնար է իր տարածքում, այլատյացությունը քարոզվում է պետական մակարդակով, եւ արդարացվում բռնության ցանկացած դրսեւորում ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների նկատմամբ: Նրանց հանդեպ մեղադրանքները, ծայրահեղ քաղաքականությունը, հետապնդումներն ու կեղեքումները կարող են լուրջ վտանգի հանգեցնել, օրինակ` միջէթնիկ բախումների, որոնք կքայքայեն հասարակական ներքին բնականոն կյանքը:
