Ամառվա կիզիչ արեւից արդեն չորացած խոտերով, հսկայական ընկուզենիներով, մացառներով ու այլ ծառերով ծածկված բլրակների, ձորակների աշխարհում ենք՝ պատմական Մեծ Հայքի Արցախ աշխարհի երբեմնի Բերդաձոր գավառի գողտրիկ անկյուններից մեկում:
2015 թ. օգոստոսի 6-ին Քաշաթաղի շրջանի Աղանուսի գյուղական համայնքի ղեկավար Արտակ Աբրահամյանի հետ բարձրանում ենք գյուղի արեւելյան մասում գտնվող հանդամասերը, որտեղ դարեր շարունակ գոյություն են ունեցել հայոց բնակավայրեր, այնուհետեւ հայաթափ եղել 18-20-րդ դարերում: Մեր մեքենան ընթանում է խոտածածկ ճանապարհով, եւ դժվարությամբ ենք հասնում մեր նպատակակետին: Բլրակներից մեկի հարավային լանջին է միջնադարյան մատուռ-եկեղեցու ավերակը: Հեռվից երեւում է մատուռի քանդված պատը՝ տխուր ու միայնակ: Հասնում ենք սրբատեղի. մի բազե դուրս է թռչում ավերակի ներսում աճած ծառերի վրայից, սլանում վեր, ապա իջնում քիչ հեռվում գտնվող ընկուզենու վրա: Մինչ մատուռ հասնելը՝ մտնում ենք Հունանով կոչված գյուղատեղի, որտեղ կան քարանձավ-բնակարաններ: Գյուղատեղին Շուշիի շրջանի Բերդաձորի ենթաշրջանի հարավարեւմտյան մասում է՝ Հին շեն գյուղի սահմանից 1 կմ հեռու, ձորակի արեւելյան լանջին: Ծովի մակերեւույթից մոտ 1200 մ բարձրությամբ բնակավայրում Հունան անունով հայ վարպետը կամ բարերարը աղբյուր-նով է կառուցել, եւ հավանաբար այդ պատճառով գյուղը կոչվել է Հունանով (Հունանի աղբյուր), հետագայում` Ունանով: Հունանովից հարավ-արեւմուտք, ձորի մեջ երեւում է մի կանաչ տարածք: «Սոնագյուլի այգին է»,- ասում է Արտակը:
Որոշ լեգենդներ են պահպանվել այս այգու մասին, ըստ որոնց Սոնա անունով հայ աղջկա հետ է կապված այգու անունը: Ավելի հեռվում՝ խիտ անտառի մեջ Դեյխան կոչվող գյուղն է: Հիմնականում 20-րդ դարասկզբին ու 30-ական թթ. հայաթափված ու թուրքերով վերաբնակեցված այս գյուղերը, ինչպես նաեւ Աղանուսը, որ Բերձոր շրջկենտրոնից 10 կմ հարավ է, Արցախյան գոյամարտի տարիներին մեծ վտանգ էին ներկայացնում Բերդաձորի Հին շեն, Մեծ շեն գյուղերի համար: Մատուռը Հունանով գյուղից մոտ 1 կմ հեռու է: Սամվել Կարապետյանն իր «Հայ մշակույթի հուշարձանները Խորհրդային Ադրբեջանին բռնակցված շրջաններում» գրքում նկարագրում է այս տարածքը՝ հավելելով, որ Բերդաձորի Հին շենի բնակիչ Հայկ Ասրյանի վկայությամբ 1983 թ. Հունանով գյուղից քիչ հեռու գտնվող հայոց մատուռը թուրքերը քանդել են եւ տներ կառուցել: Գյուղից հարավ ցակիներով ծածկված հարթության վրա պահպանվել է հնամենի գերեզմանատեղի. տապանաքարերը հողի տակ են: Միգուցե, այդտեղ է եղել հիշյալ մատուռը, որ քանդել են թուրքերը, թե խոսքը նշված ավերված սրբատեղիի մասին է:
Մոտ 10 մ երկարություն, 5 մ լայնություն ունեցող եկեղեցին (մատուռ) բազիլիկ ոճի կառույց է: Հավանաբար եղել է թաղակապ: Այդ են վկայում պատերի մեջ պահպանված սյուները, որոնք պահել են կամարները: Միակ մուտքը, որի մոտ ընկած է մի տապանաքար՝ մարդու քանդակով, եղել է հարավից: Դուռը մոտ է եղել արեւմտյան պատին, որից 2,5 մ հեռու կամարը պահող առաջին սյուներն են, որոնցից մոտ 2 մ հեռավորությամբ երկրորդ կամարի սյուներն են: Արեւելյան պատը՝ սուրբ խորանը, ինչպես ընդունված է, կիսակլոր է, ավանդատներ չկան: Շինությունը կառուցված է կոպտատաշ քարերով ու կրաշաղախով: Սուրբ խորանի ձախ կողմում մկրտության ավազանի տեղն է, որտեղ մոմեր են վառվում, փոսորակում կային մի փայտե փոքր նկար եւ անձրեւներից խունացած «Նոր կտակարան»: Չնայած հեռու է սրբատեղին բնակելի վայրերից, բայց այցելուներ լինում են եւ մոմեր են վառում, նվերներ թողնում: Շինության ներսում մացառներ ու մի քանի ծառեր են աճել, որոնք էլ դժվարացնում են ուսումնասիրությունը: Արտակի հետ որոշեցինք մոտակա ժամանակներում ձեռնարկել տարածքի մաքրման ու բարեկարգման աշխատանքներ: Միգուցե, արձանագիր քարեր, խաչքարեր կգտնվեն:
Տարիներ առաջ նույն մատուռի մոտ եկանք դպրոցականների հետ, մաքրեցինք ներսը, բայց նորից պետք է աշխատանքներ կատարվեն: Պահպանված միակ տապանաքարը հուշում է, որ մոտակայքում նաեւ հանգստարան է եղել, բայց, ինչպես ընդունված է, թրքաքրդերն այն հիմնովին ավերել են: Մատուռի հարեւանությամբ ժամանակին նաեւ բնակավայր է եղել: Մոտակա բլրակների վրա պահպանվել են տների տեղերը, որոնց մեջ ծառեր են աճել: Մի քանի տասնյակի հասնող այս փոսորակներում պահպանվել են նաեւ պատեր, հիմքեր: Հավանաբար այս բնակավայրն ավերվել եւ հայաթափ է եղել ավելի վաղ, իսկ տների քարերը հետագայում թուրքերն օգտագործել են: Մատուռի տարածքում կան նաեւ քարանձավներ, որոնք ժամանակին նույնպես բնակելի են եղել: Չնայած շոգ ու երաշտ ամռանը՝ այս տարածքում գոյություն ունեցող մի քանի աղբյուրներ դեռ գործում են: Հենց այս ջրերն են հիմք դարձել, որ դարեր առաջ մեր պապերն աշխարհից հեռու այս վայրում բնակավայրեր հիմնեն, եկեղեցի կառուցեն ու գոյատեւեն մինչեւ 20-րդ դարը:
Վերադառնում ենք մատուռի մոտից եւ շարժվում Աղանուս համայնքի կազմում գտնվող Մեղվաձոր (նախկինում՝ Մեղի-Մըղըդարա) գյուղ: Արդեն 1 տարի է՝ հայաթափ են եղել Աղանուսը եւ հարակից տարածքները, կրկին վտանգված են Բերդաձորի ու Սյունիքի բնակավայրերը։
