Երբ ուսումնասիրում ենք ժողովուրդների պատմությունը եւ նրանց հարաբերություններն ու առնչությունները միմյանց հետ, հետաքրքիր փաստեր են ի հայտ գալիս, բացվում են այս կամ այն ժողովրդի բնավորությունը, հակումներն ու հավակնությունները, խաղաղասեր կամ ռազմատենչ ոգին, նպատակներն ու նկրտումները, ինչը նաեւ ինքնաճանաչման ուրույն աղբյուր է դառնում…
Ապրելով հատկապես նույն տարածաշրջանում` պատմության ընթացքում անխուսափելի են եղել միմյանց հետ բախումներն ու պատերազմները, բռնություններն ու շահագործումը, ինչպես նաեւ բարեկամությունը, փոխըմբռնումներն ու փոխշահավետ համագործակցությունը։ Այսպիսին են եղել նաեւ հայ-բյուզանդական, հայ-հունական, հայ-վրացական, հայ-իրանական եւ այլ կապեր, որոնցից ոչ մեկը՝ որքան էլ պատերազմել, մյուսի հանդեպ ցեղասպանություն չի իրագործել, ինչն անհամեմատելի է տարածաշրջանի ժողովուրդների եւ թուրքերի հարաբերությունների հետ, որտեղ բարեկամության մասին խոսք անգամ լինել չի կարող. թուրքերն ընդամենը որոշ ժամանակ կարող են հանդուրժել կամ շահագործել այլազգիներին, իսկ եթե հրաշքով մի պահ էլ դադարեցնեն նրանց հալածելը, արտաքսելը կամ սպանելը, ընդ որում՝ հիմնականում ազգային, կրոնական հողի վրա, ապա այլազգիների հանդեպ նրանց վախերն ու բարբարոսությունները երբեւէ սահման չեն ճանաչել ու չեն ճանաչում։
Այս տեսանկյունից հետաքրքիր է երկու՝ ոչ քրիստոնյա երկրների՝ Իրանի ու Թուրքիայի առնչությունների համեմատությունը քրիստոնյա ժողովուրդների հանդեպ, հատկապես՝ հայերի։ Թուրքիան, ձգտելով բացարձակապես մուսուլմանացնել հայերին, ձուլել իրենց, կորցնել նրանց ազգային հետքը, միեւնույն ժամանակ հալածել, արտաքսել, պարբերաբար ջարդեր ու կոտորածներ է կազմակերպել, ընդհուպ մինչեւ ցեղասպանություն` փորձելով ազատվել հայերից՝ մինչեւ վերջին շունչը, ու եթե թուրքերը տարածաշրջանում եկվորներ են, ապա իրանցիները՝ բնիկներ, ու եթե թուրքերն ամեն կերպ ստիպել են հայերին արտագաղթել սեփական ոստանից՝ թուրքերի կողմից բռնազավթված տարածքներից, ապա պարսիկները դարերի ընթացքում հայերի ներգաղթ են կազմակերպել իրենց տարածք։ Լինելով հնագույն մշակույթի երկիր` հնադարյան դաժան ու ռազմատենչ ոգու հետ դրսեւորել են նաեւ մարդկային հարաբերությունների ու փոխադարձ շփումների քաղաքակիրթ եղանակներ։
Հայ-իրանական պատմական, քաղաքական, տնտեսական, մշակութային հարաբերությունները բխում են հազարամյակների խորքից։ «Հայաստանն առաջին անգամ հիշատակվում է Աքեմենյան Իրանի արքա Դարեհ 1-ինի եռալեզու Բիհիսթունյան սեպագիր արձանագրության մեջ, Ք. ա. 521 թ., որպես «Արմինիա», իսկ հայ ժողովուրդը՝ «արմինայա»: Ըստ Մովսես Խորենացու՝ Ասորեստանի գրավման ժամանակ մարերի հետ դաշնակցել է Հայոց Պարույր Սկայորդի թագավորը։ Ք. ա. 4-րդ դարի հույն պատմիչ Քսենոֆոնն իր «Կյուրոպեդիա» աշխատության մեջ, մանրամասն ներկայացնելով պարսից պետության հիմնադիր Կյուրոս Մեծին, խոսում է նաեւ արմենների (հայերի) մասին։ Հույն պատմիչը վկայում է, որ «Կյուրոսը եւ Հայաստանի թագաժառանգ Տիգրանը մտերիմ ընկերներ են եղել»։
Չխորանալով երկու երկրների պատմական հարաբերությունների մեջ` նշենք, որ եզակի են եղել պատերազմական միջոցներով հարցեր լուծելու դեպքերը, թերեւս, ամենահիշատակելին բոլորիս հայտնի՝ 451 թ. տեղի ունեցած Ավարայրի ճակատամարտն է, որն ավարտվում է 484 թ. կնքված Նվարսակի հաշտության պայմանագրով։ Փիլիսոփաներ Ավիցեննայի (Աբու Ալի իբն-Սինա), Սուհրավերդիի, տաղերգուներ Ֆիրդուսու, Օմար Խայամի, Նիզամի Գյանջեւիի, Սաադիի, Հաֆեզի, Ռուդաքիի հայրենիքը հաճախ է հայ մշակույթի, գիտության, արհեստավորության ու արհեստավարժության կարիքն զգացել ու հենց այդ պատճառով է հայերի ներգաղթեր կազմակերպել՝ մի կողմից՝ սեփական սահմաններն ամրացնելու, մյուս կողմից՝ զարգացնելու երկրի տնտեսությունը, մշակույթը: Այդպիսի մի ներգաղթ էր թուրք-պարսկական հերթական (1578-1590) պատերազմից հետո Իրանի շահ Աբաս 1-ինի հրամանով Կարսից մինչեւ Ջուղա ընկած տարածքում բնակվող 300 հազար հայերի բռնի տեղափոխումը Իրան, որտեղ հայերին հնարավորություն է տրվում զբաղվել գինեգործությամբ, հյուսնությամբ, ոսկերչությամբ, ակնագործությամբ, մասնակցել երկրի ներքին ու արտաքին առեւտրին, հասարակական-քաղաքական կյանքին, զարգացնել գիտություն ու մշակույթ։
Ի տարբերություն Իրանի՝ պարբերաբար կազմակերպած բռնի ներգաղթերի, 1915 թ. եղեռնից փրկված հազարավոր հայեր ինքնակամ ապաստան են գտել այստեղ, ներգրավվել երկրի ներքին ու արտաքին խնդիրների գործընթացներում։ Այսպես, օրինակ, մեծ թվով հայեր մասնակցել են 1979 թ. իսլամական հեղափոխությանը եւ միապետության տապալմանը։ 17 հազար հայ մասնակցել է 1980-88 թթ. իրանա-իրաքյան պատերազմին, որոնցից 260-ը զոհվել է։ Նախքան իսլամական հեղափոխությունը (1979), Իրանի հայության թիվը հասնում էր 200 հազարի, ու թեեւ դրանից հետո հայերն սկսեցին որոշ չափով դուրս գալ երկրից, Իրանի եւ Հայաստանի միջեւ բարեկամական հարաբերությունները չփոխվեցին, ինչպես որ 1991 թ. սեպտեմբերին, Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, երբ հռչակվեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը, Իրանն առաջին երկիրն էր, որ նույն թվականի դեկտեմբերի 26-ին պաշտոնապես ճանաչեց Հայաստանի անկախությունը, եւ այսօր էլ, երբ մեր երկիրը թուրք-ադրբեջանական ագրեսիայի դաշտում է, Իրանը հրապարակավ ու վճռական հանդես է գալիս Հայաստանի սահմաններն անսասան պահելու օգտին եւ, ի տարբերություն շատ շատերի, որ բավարարվում են սոսկ անհասցե արտահայտություններով, դիմում է միանգամայն գործնական քայլերի, որոնցից հիշատակման է արժանի վերջերս Կապանում Իրանի հյուպատոսության բացումն ու ներկայությունը՝ որպես մեր երկրի պաշտպանության ու բարեկամության առհավատչյա։
