Պապիս ձախ ձեռքի դաստակը չկար։ Հենց զայրանում էր, անդաստակ ձեռքով էր խփում սեղանին։ Տատս, չոքերը տփելով, վազում էր պապիս սիրած թոռան՝ ինձ մոտ, թե՝ «հասի, պապդ էլի ափերից դուրս է եկել»։ Ես էլ վազում էի թե՝ «պա, «Գեւորգ Մարզպետունին» կարդա՞մ»։ Պապիս ամենասիրած գիրքն էր, հայի հետ կապված բոլոր հարցերի պատասխանները էդտեղ էր գտնում։ «Մարզպետունուն» հիշատակելուց հետո միանգամից հանգստանում էր, ասում՝ արի։ Ինձ ու պապիս համար ընթերցանությունը մի ամբողջ ծիսակարգ էր, նախ վերցնում էի գիրքը, հետո՝ թան ու չոր լավաշ, թթու խնձոր ու աղ ու գնում էի խոտի դեզի մոտ։ Ասում էր՝ է՛ս էջը կարդա, է՛ն էջը կարդա, հետո խնդրում էր լռել, հետո նորից կարդալ էր տալիս։ Վերջում էլ թե՝ «վաղը կգնանք խանութ»։
Ուրախանում էի, ոչ թե խանութ գնալու պատճառով, այլ որ այդ խանութը Սոթքի խանութն էր, ու այնտեղ թուրք էր աշխատում։ Պապս այդ խանութը սիրում էր, որովհետեւ, ի տարբերություն Երեւանի, դատարկ, բայց ամեն ինչ «տակից վաճառվող» խանութների, այստեղ ամեն ինչ կար՝ գերմանական վերարկուներ, լեհական շորիկներ, իսկ պապս սիրում էր ինձ նորաձեւ տեսնել։ Ես էլ ուրախանում էի, որովհետեւ այդ խանութում աշխատող թուրքը միշտ ծալապատիկ էր լինում պապիս առաջ. գործի բերումով կախվածություն ուներ, համ էլ մի անգամ պապիս ապտակն էր կերել, ինձնից էլ՝ պարսատիկի քար՝ աչքին։
Այս թուրքին մի օր սարերում հանդիպեցի, ջրագծեր էին քաշում, պապս էլ աշխատանքներն էր ղեկավարում։ Ես էլ պապիս հաց էի տարել։ Հենց եկավ հացի ժամը, լարվեցի՝ պապս թուրքի հետ հացի կնստի՞։ Վազեցի, մի մեծ քարի հետեւում թաքնվեցի ու ահուդողով սպասում էի… որոշմանը։ Այդ օրը պիտի գծվեր իմ ու պապիս ընկերության ամրությունը կամ ընկերության վերջը։ Պապս բոխչեն բացեց ու թե՝ «էդ քարը հանգիստ թող, արի տեսնեմ տատուդ դրած հավը տեղ ես հասցրե՞լ, թե՞ էլի կերել ես՝ ինձ մածունի հույսին թողնելով»։ Քարին հանգիստ չթողեցի՝ իմ ապրումները թաքցնողն էր։ Պապս եկավ. «Արի, ես հացի՛ եմ նստում, իսկ թուրքի հետ հացի չեն նստում»։ «Գիտեմ, այ ցավդ տանեմ»,- «լոպազացա» տեղը տեղին։ Մեկ էլ ջրագծեր քաշող հայերից մեկը թե՝ «Մակիչ, ի՞նչ են ասում Երեւանից, ե՞րբ մեր սարերն էլ թուրքի սարերի նման ճամփա կբացենք, որ հանգիստ գանք-գնանք»։ «Թուրքի սար» ասելով նկատի ուներ մեր Վարդենիսի սարերը, որտեղ թուրքերը խորհրդային տարիներին տնավորվել էին խորհրդային քաղաքականության ու մեր անհեռատեսության պատճառով…
Պապս բրդուճը տվեց ձեռքս, վեր կացավ ու էն անդաստակ ձեռքի արդեն տարիներ ամրացած ոսկորով տարա՜վ-բերե՜ց ու չը՛խկ էս մարդու գլխին։ «Թուրքի սար հա՞, թուրքի՞»,- դղրդաց պապս։ Ոչ ոք չմոտեցավ էդ մարդուն, իսկ թուրքն էնպես փախավ, որ ընդամենը մի քանի վայրկյան առաջ իբրեւ իր ներկայության ապացույց կալոշները «գտանք»։
Ոչ մի ձայն, ոչ մի քննարկում, հացից հետո ջրագծեր քաշողներն անցան իրենց գործին՝ երգերով, կատակներով, ասես ոչ «թուրքի սար» ասողն էր եղել, ոչ պապիս դղրդոցը։
Երեկոյան տուն գալու ճամփին պապիս հարցնում եմ. «Էդ «թուրքի սարը» տղերք ունի՞»։ «Հա»,- կարճեց։ Լուռ քայլում ենք։ «Քանի՞ տղա ունի»,- չեմ հանգստանում։ «Կարծեմ՝ չորս»,- էլի կարճեց։ «Կարծե՞մ»։ «Դե հա, մեր գյուղից չի, էդպես լավ չգիտեմ»։ «Բա որ…»։ «Բա որ չկա»,- ձայնը կոշտացրեց պապս։
Գիշերը մեր դեզի մոտ գնացինք։ «Մարզպետունին բերե՞մ»։ «Չէ»,- ասաց։ Հասկացա՝ էդ օրը երգի օրն էր։ Երկու երգ էր շատ սիրում՝ «Դլե յամանն» ու «Սպիտակ մազերը»։ Բայց կոկորդն ուռչում էր «Սպիտակ մազերի» ժամանակ։ Ասում էր՝ «սպիտակեցի, չհասցրեցի էրգիր վերադառնամ»…
Առավոտն էլի սար գնացինք։ «Թուրքի սարի» տղերքն արդեն էնտեղ էին։ Չորսն էին։ Պապս թե՝ «սառը մածուն ունեմ ու դաղձ, եկեք»։ Տղերքը մոտեցան։ Պապս թե՝ «մածուն կերեք, հետո կխոսենք»։ «Ապեր Մակիչ (պապիս մեր ու հարակից գյուղերն էդպես էին դիմում), կներեք մեզ»,- մեծն առաջ եկավ։ Պապս ձեռքով տղերքին հրավիրեց նստելու. «Ես ձեր հորը չեմ խփել, ես «թուրքի սար» ասողին եմ խփել։ Հանուն ձեզ եմ խփել ու հանուն ձեր լաճերի (մշո բարբառով՝ երեխաների,-Ա.Մ.)։ Քանի՞ անգամ ենք մեր էրգիրը թողել, անտերի պես ճամփեքն ընկել, էլ ո՛չ ճամփա կա, ո՛չ քաշվելու տեղ»։ Մեկ էլ «թուրքի սարի» փոքր տղեն թե՝ «ապեր Մակիչ, հերս քեզնից չի նեղացել, ասում էր՝ բերնից միամիտ է թռել, քեզ էլ շատ հարգում է, ուղղակի իրիկունը չկարողացավ գալ քո տուն, ասում էր՝ թող ապերը հանգստանա, էսօր էլ գործի չի եկել, մեզ է ուղարկել»։
Անցան գործի։ Պապս մեծ տղուն թե՝ «ճիշտն ասա, թուրքն իրիկունը չի եկե՞լ ձեր տուն»։ «Էկել էր, ապեր Մակիչ,- ասաց,- հորս համոզում էր, որ միլիցիայություն գնան»։ «Բա հե՞րդ»։ «Հերս էլ իրա գլխացավի հերսը թափեց էդ օչխրու (ոչխարի) գլխին, տնից դուրս հանեց, ասաց՝ Մակիչը ինձ չի խփել, Մակիչը քեզ ա խփել, առը հա, թե իմ հողում թուրքի սար կըլնի»։
Երբ նստեցինք հացի, բոլորը հասկացան, որ պապս կենաց է ասելու։ «Ես հերսոտեցի (զայրացա),- սկսեց նա,- մեր էրեխեքի համար, թուրքը տզի պես կպել է մեզ, պոկ չի գալիս, կպել է մեր սարերին, քարերին, ամեն թփի, մենք էլ ախմախի նման թե՝ թուրքի սար, թուրքի քար, մեր էրեխեքի ականջը սովորում է դրան։ Ու սկսում են կրկնել։ Իմ սխալն էն էր, որ հորդ թուրքի դեմը խփեցի, բայց թուրքի դեմը խփեցի հանուն քո ու իմ էրեխեքի։ Որ թուրքը հասկանա, որ թեկուզ էդպես միամիտ խոսող հային պատասխան են տալու։ Հերդ հասկացել է ու դրա համար էլ թուրքին վռնդել է տնից։ Մեր ճամփեն հանունն է։ Մենք հանուն մեր հողի պիտի պինդ մնանք, երգենք ու լացենք, կարոտենք ու աշխատենք։ Մենք հանուն մեր հողի պիտի երազենք, երազենք ու նպատակ դնենք։ Մենք մեծ հողի զավակ ենք, էսքան տեղը մեզ համար պուճուր է։ Իսկ հանուն մեծի պիտի էս պուճուրում շատ զգույշ լինենք, ամեն բառը կշռենք, ամեն արարքը՝ նույնպես։ Ես հենց էդ էլ արեցի։ Շնորհակալ եմ, որ հասկացաք»…
