Երբ փոքր էի, ու մեր գյուղում որեւէ մարդ էր մահանում, հարեւանների տներում, թաղում ցանկացած ուրախ առիթ հետաձգվում էր։ Անհնարինության դեպքում ուրախ առիթի տերը գնում էր սգավորի տուն եւ թույլտվություն խնդրում իր առիթը նշելու։ Հիմա էլ մեծամասամբ պահպանվել է այդ՝ բարոյականության տեսակետից շատ բարձր ու առանձնահատկորեն գեղեցիկ սովորույթը։
Ի՞նչ անել սեպտեմբերի 21-ին։ Եթե անկեղծ, ապա չեմ մտածել այս հարցի շուրջ՝ ոչ նշելու, ոչ չնշելու, ոչ էլ մատուցման ձեւի հետ կապված։ Որովհետեւ գոնե ինձ համար պատասխանը հստակ է՝ հաշվի առնելով երկու փաստ. նախ՝ եթե նույնիսկ իմ անմիջական տանը զոհ չի եղել, զոհեր ունեցել եմ ընկերներիս, բարեկամներիս, հարազատներիս շրջանում։ Իմ հայրենակիցներն են զոհվել։ Սա ազգային ցավ է, ու ազգովի ենք տանում։ Եվ հետո՝ մայիսից թշնամին իմ երկրի ինքնիշխան տարածքում է։ Ի՛մ երկրի։ Մայիսից ցայսօ՛ր։ Թշնամի՛ն։ Խոցված է մարդու ու հայի իմ արժանապատվությունը։ Իսկ անկախության տոնն առանց արժանապատվության չի լինում։ Չի՛ լինում, գրողը տանի։ Չի՛ լի՛-նու՛մ։
Բացի այդ՝ սեպտեմբերի 21-ն ինձ համար միշտ էլ ինքնահարցաքննության օր է եղել. իսկ ե՞ս ինչ եմ արել իմ երկրի անկախության ամրապնդման համար, ո՞ր ոլորտում եմ արել, ո՞ր քայլս է արդյունավետ եղել, ո՞րն եմ շարունակել, ո՞ր ճամփից եմ հետ դարձել, որտե՞ղ եմ հաստատակամ եղել ու որտե՞ղ՝ վարանել։ Որովհետեւ անկախությունն ինքնին չի ամրապնդվում, այն ամենօրյա տքնաջան աշխատանք է՝ քո բաժին քարը դնելու համար։ Գործադրե՞լ եմ ամբողջ ներուժս։
Հարցաքննությունից հետո, համենայնդեպս, բացճակատ եմ կանգնել հայելու առաջ, բայց՝ կեսլույս-կեսստվերի արանքում։ Քանզի գիտակցել եմ, որ լույսի ու ստվերի խաղը հօգուտ լիալույսի կփոխվի միայն այն ժամանակ, երբ կկարողանամ անել նաեւ իմ հնարավորությունից դուրս գործեր։ Պե՛տք է կարողանամ։ Պարտավո՛ր եմ կարողանալ։
Որովհետեւ շնչել եմ ուզում, իսկ անկախությունն օդի պես բան է։ Հիմա ներխուժած թշնամին իմ երկրում է, ու իմ շնչած օդը գարշահոտ է։ Իսկ իմ թոքերը մաքուր օդի են սովոր։ Ես լեռնցի եմ։
Հանուն իմ անկախության, իմ շնչելիք մաքուր օդի ի՞նչ եմ անում թշնամուն դուրս շպրտելու համար։ Հա՛, գիտեմ, լծակ չունե՛մ, զենք չունե՛մ, բանակի տերն էլ ե՛ս չեմ, ոչ էլ ռազմական մարտավարություններ մշակողը։ Բայց արդյոք սա բավարա՞ր փաստարկ է ձեռքերս ծալած նստելու համար։ Ի՞նչ կարող եմ անել, որ դեռ չեմ անում։ Այ սա՛ է կեսբացճակատ կանգնելուս պատճառը։ Ե՞րբ եմ կարողանալու կեսստվերը տարրալուծել կեսլույսի մեջ…
Ինքնահարցաքննության ամենակարեւոր հարցը՝ ե՞ս ինչ եմ տվել իմ անկախությանը։
Անկախությունն ինձ շատ բան է տվել։ Դարերի ընթացքում պատմության ճամփաբաժաններում անընդհատ կրճատվող իմ հայրենիքի ցավն է հասկացնել տվել ու պատճառները, ինքնախարազանման ցավը հպարտության է փոխել, հայրենիքին վերատիրելու նպատակ է տվել։ Բայց հիմա… նորից կորուստ, նորից ցավ՝ անտանելի, անչափելի, անհատակ։ Ու նորից հարցե՛ր, հարցե՛ր… Երերաց, ինչու՞, լավ չե՞մ փայփայել, չե՞մ պնդացրել, չե՞մ սիրել, իմ անկեղծությանը չի՞ հավատացել։
Անկախությունն ինձ իմ՝ որպես հայի ուժերի հանդեպ հավատ է տվել։ Չե՞մ գիտակցել զորությունը, փոխադարձ ուժ չե՞մ տվել։ Բավարար չե՞մ ջանացել։ Գուցե մի պահի ե՞ս էլ եմ թմրել։ Ե՞րբ եմ սայթաքել, որտե՞ղ եմ ոտս ոլորել ու կեսճամփից հետ դարձել։ Պատմության ո՞ր էջը լավ չեմ սերտել, ո՞ր էջից դասը լավ չեմ քաղել…
Մի բան հաստատ է։ Անկախությունը զորավորներին է սիրում։ Իսկ ես զորեղ եմ։ Իսկ զորեղը նաեւ սեփական սխալներն ընդունել գիտի ու շտկելու կամք ունի։ Պատմության անիվի ուղին էլ զորավորներն են փոխում՝ ծնկած տեղից կրկին ոտքի կանգնելով։ Սա՛ է կեսբացճակատությունը փոխելու ձեւը։
Զորավորները կեսի հետ չեն հաշտվում. կես անկախություն, կես արժանապատվություն, կես հայրենիք չի լինում։ Զորավորների համար սա հավասարազոր է զրոյի։ Նրանց ապրելու կերպը լրիվն է՝ լրիվ անկախություն, լրիվ արժանապատվություն ու լրիվ հայրենիք։
Դժվա՞ր է։ Այո՛։ Զրկանքներով լի՞ է։ Իհարկե։ Երբեմն անելանելի՞ է։ Անշուշտ։ Բայց լրիվի համար արժե՛։ Հաստա՛տ։ Անկախությունը թույլիկներին չի ներում։ Իսկ հայը թույլիկ չէ։ Թույլիկ չէ՝ ինչ էլ որ մեր վիճակից ելնելով հիմա փորձեն մեզ ներշնչել տարատեսակ զազրախոսությունները։
Մեր ապրելու կերպը լրի՛վն է։
